ARHEOLOGIJA
O.K.
Civilizacija u klisuru Nišave
Tragom prvih Evropljana
Tim arheologa iz Srbije nedavno je,u pećini Balanici kraj Sićeva,otkopao ognjište starije od 200. 000 godina! Takođe, pomoću fizičko-hemijskog datovanja, utvrđeno je da je vilica pronađenaiz Male Balanice stara oko pola miliona godina i da spada među najstarije ostatke ljudskih predaka (hominina) u Evropi.
Kako je do tog otkrića došlo, objašnjava vođa tima, profesor Dušan Mihailović, upravnik Katedre za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Profesor najpre podseća da su pećine u okolini Niša počele da privlače pažnju istraživača krajem 19. veka, svega nekoliko decenija nakon što su prikupljeni prvi dokazi o ledenim dobima, evoluciji čoveka i kulturnom razvoju u starijem kamenom dobu (paleolitu). Tragajući za ostacima iz duboke prošlosti, Jovan Cvijić i Đoko Jovanović obavili su još 1890. iskopavanja u Prekonoškoj pećini; Đoko Jovanović je istražio i nekoliko pećina u Sićevačkoj i Jelašničkoj klisuri. U nekim pećinama oni su našli kamene artefakte i ostatke izumrle pleistocenske faune (Prekonoška pećina, Pećina iza „Carevog korita”). Ta istraživanja su, nažalost, ubrzo obustavljena, i trebalo je prođe više od sto godina da bi bila ponovo pokrenuta.
- Prilikom rekognosciranja na trasi puta Niš-Dimitrovgrad 2002. godine, evidentirano je više pećina za koje može da se pretpostavi da su u prošlosti pružale pogodne uslove za naseljavanje. Tada je rešeno da se u pećinama Velika i Mala Balanica u Sićevu obave arheološka iskopavanja. Već u ranoj fazi istraživanja (2004-2006) pokazalo se da obe pećine predstavljaju izuzetno značajna nalazišta. U Velikoj Balanici su otkriveni brojni artefakti, ostaci faune i vatrišta iz srednjeg paleolita, dok je u Maloj Balanici, ispod sloja sa srednjopaleolitskim artefaktima, nađena vilica fosilnog čoveka - navodi profesor Mihailović.
Zahvaljujući podršci Ministarstva kulture RS, iskopavanja Velike i Male Balanice realizovana su u kontinuitetu sve do danas, a ostaci fosilnog čoveka otkriveni su i u Velikoj Balanici kao i na obližnjem nalazištu Pešturina, u Jelašnici. Novija ispitivanja nisu bila usmerena samo na traganje za ljudskim fosilima. U pećinama u okolini Niša otkriveni su brojni arheološki nalazi koji svedoče o materijalnoj kulturi i načinu života ljudskih predaka u periodu od pre 500.000 do pre 10.000 godina. Ustanovljeno je da Velika i Mala Balanica sadrže ostatke stare 200.000-500.000 hiljada godina, da je Pešturina bila naseljavana pre 100.000, 40.000 i 25.000 godina i da su u pećinama u Sićevačkoj i Jelašničkoj klisuri ljudi boravili pre 20.000 godina, u vreme kada je ledeno doba bilo na vrhuncu
Počeci trajnog naseljavanja Evrope
- Najranije etape evolucije čoveka odigrale su se u Africi. Na tom kontinentu su se iz hominoida (zajedničkih predaka ljudi i čovekolikih majmuna) pre oko 6-7 miliona godina izdvojili rani hominini: najpre Ardipithecus i Australopithecus (pre 6-2 miliona godina), a zatim (pre 2,5 miliona godina) i prvi predstavnici roda homo - Homo habilis i Homo ergaster/erectus. Homo habilis je naseljavao samo Afriku, dok se njegov naslednik proširio van Afrike, sve do južnih granica Evroazije. Ipak, dokazi o naseljavanju Evrope pre 1,5-0,7 miliona godina više su nego oskudni, a skeletni ostaci hominina su nađeni samo u pećini Atapuerka, u Španiji. Zbog toga se smatra da je Evropa trajno naseljena tek pre 620.000 godina, u vreme kada se ritam klimatskih promena usporio, omogućivši homininima duži period prilagođavanja na klimatske i ekološke promene u pleistocenu. Vilica iz Male Balanice, za koji je utvrđena minimalna starost od 397.000-525.000 godina, hronološki može da se veže za početak stalnog ljudskog prisustva u Evropi. Fosil je opredeljen u vrstu Homo heidelbergensis i poslužio je kao osnov za redefinisanje ove grupe - ističe naš sagovornik.
Za razliku, kako objašnjava, od zapadno-evropskih hajdelbergensisa, fosil iz Male Balanice ne sadrži neandertalske elemente, što svedoči o tome da u hladnim periodima Balkan nije bio izolovan od ostatka Evroazije, kao što je to bio slučaj sa zapadnom Evropom. Na povezanost sa Istokom ukazuju i ostaci materijalne kulture. U najdubljim slojevima Male i Velike Balanice, nataloženim pre 200.000-500.000 godina, nađeni su kvarcni artefakti veoma slični nalazima sa lokaliteta u srednjoj i istočnoj Evropi i u srednjoj Aziji.
Rani hominini su u donjem pleistocenu često bili plen mesoždera: velikih mačaka sa sabljastim zubima (Homotherium, Megantereon) i džinovskih hijena (Pachycrocuta brevirostris), dok su u srednjem pleistocenu bili žrtve pećinskih lavova, leoparda, hijena i drugih predatora. Situacija koja je potvrđena u Maloj Balanici ukazuje na mogućnost da su ostatke čoveka u pećinu uneli mesožderi. Na mestu gde je nađena vilica, pronađene su fragmentovane kosti različitih životinja, od kojih su neke imale tragove zuba hijena.
Donja vilica fosilnog čoveka
Pored stručnjaka iz arheologije, poput savetnika Narodnog Muzeja u Beogradu Bojane Mihailović, tu je i niz geologa i paleontologa sa Rudarsko-geološkog fakulteta i sa Novosadskog univerziteta, tu su i brojni stručnjaci iz inostranstva (Nemačka, Francuska, SAD, Kanada, Španija i Danska) koji se bave palinologijom, mikromofologijom, datovanjem, DNK i proteinima. Od 2006. u timu i Mirjana Roksandić, profesorka antropologije na Univerzitetu Vinipeg u Kanadi.
- Na početku istraživanja, pokazalo se da su Mala i Velika Balanica izuzetno bogata arheološka nalazišta starijeg kamenog doba (paleolita), koja obiluju okresanim kremenim artefaktima i fosilizovanim ostacima životinja. Interesovanje naučne javnosti za ova nalazišta je naglo poraslo kada je u sloju 3b Male Balanice otkriven dobro očuvani komad donje vilice hominina. Primenom radiometrijskih metoda datovanja, 2013. utvrđeno je da je ovaj fragment vilice stariji od 397-525 hiljada godina, tako da spada među najstarije ostatake ljudskih predaka u ovom delu sveta - kaže profesorka Roksandić.
Detaljne analize ovog fosila su, objašnjava, pokazale da je u pitanju forma čoveka koja prethodi i modernim ljudima i neandertalcima na prostoru Balkana. U doba kada je čovek iz Male Balanice bio živ, na zapadu Evrope već postoje neandertalci, koji će prostor Balkana naseliti dosta kasnije. Ostaci materijalne kulture neandertalaca (artefakti izgrađeni od kremena) potvrđeni su u mlađim slojevima Male Balanice i u susednoj Velikoj Balanici u kojoj su otkriveni i ostaci vatrišta i zubi fosilnih hominina na čijoj analizi se u ovom trenutku radi.
- Ostaci neandertalaca su potvrđeni i u pećini Pešturina u Jelašnici, gde je otkriven fosilni zub starosti oko 100 hiljada godina, što ga određuje u početak poslednjeg glacijala (ledenog doba), kada je na teritoriji današnje Srbije još uvek vladala relativno blaga klima. Zub iz Pešturine pokazuje niz anatomskih specifičnosti (karakteristični oblik krunice, relativne veličine pojedinačnih kvržica, relativno mali okluzalni basen i relativno tanku gleđ) koje nedvosmisleno pokazuju da je u pitanju kutnjak neandertalca. Ovaj nalaz, koji je objavljen u „Journal of Human Evolution” 2019. predstavlja prvi pouzdano identifikovani fosil neandertalca sa teritorije Srbije.
Pešturina je iznedrila i druge ostatke hominina u koje spada deo radijusa (kost podlakta) deteta (verovatno neandertalca) i fragment prvog vratnog pršljena modernog čoveka otkriven u mlađem sloju (starosti oko 30 hiljada godina). Prema tome, Pešturina je za sada jedino poznato nalazište na teritoriji centralnog Balkana koje su naseljavali i neandertalci i moderni ljudi - kaže Mirjana Roksandić. |
Ljudi i vatra
Čovekovo mesto u prirodi se dramatično promenilo pre 400.000-200.000 godina. Iz tog vremena potiču najranija svedočanstva o sistematskom lovu, kontrolisanoj upotrebi vatre i deobi hrane. Tada se javljaju i tehnološke inovacije koje su omogućile izradu specijalizovanog oruđa za lov i obradu kože i krzna. Ove promene su označile prelaz iz donjeg u srednji paleolit, a Balanica predstavlja jedan od najstarijih evropskih lokaliteta gde su one zabeležene.
- U Velikoj Balanici je, u sloju čija starost dostiže 300.000 godina, otkrivena je zona gorenja sa životinjskim kostima, okresanim artefaktima i ljudskim ostacima. Pretpostavlja se da su hominini koji su naseljavali pećinu lovili kozoroge na stenovitim padinama u blizini staništa, a jelene, nosoroge i bizone u dolini Nišave. U lovu su koristili koplja na čijem vrhu su se nalazili kameni šiljci, a lovili su po svemu sudeći iz zasede. Krzno i kožu su obrađivali pomoću alatki za struganje (postruški), a u okresivanju su koristili tzv. kina metod. Vatra je predstavljala centar aktivnosti u staništu i mesto okupljanja svih članova zajednice, a spavali su u blizini vatrišta kojima su zagrevali zidove pećine - navodi Dušan Mihailović.
Pošto su, dodaje, slične manifestacije na Bliskom istoku zabeležene u nešto ranijem periodu, može se pretpostaviti da je pre 300.000-200.000 hiljada godina došlo do migracija ili do kulturne transmisije sa područja Bliskog istoka i Anadolije ka jugoistočnoj Evropi. Tek treba da se ustanovi ko je bio nosilac ovih promena: Homo heidelbergensis, neandertalac ili anatomski moderan čovek. S obzirom na to da su u Velikoj Balanici 2017. godine nađeni ljudski ostaci, to će se uskoro i saznati, naročito ako se iz prikupljenog materijala uspešno izoluje DNK.
Borba neandertalaca za plen
Pre 200.000-44.000 hiljade godina neandertalci su naseljavali celu Evropu, a njihova brojnost je bila najveća u periodu poslednjeg interglacijala (pre 130.000-70.000 hiljada godina). U to vreme neandertalci su bili rasprostranjeni na čitovom Balkanu (čuveni su nalazi iz Krapine u Hrvatskoj), a njihovo prisustvo na obodu Niške i Leskovačke kotline potvrđeno je u Mečoj i Golemoj dupki, na Kremencu i na obroncima planine Radan.
- Najbogatiji ostaci prikupljeni su u pećini Pešturina u Jelašnici, za koju se pokazalo da predstavlja pravu paleontološku riznicu. U donjim slojevima pećine, datovanim u period pre 100.000 godina, nađena je velika količina ostataka faune, uključujući mamute, nosoroge, konje, bizone i divlja goveda (turove), a nađeni su i ostaci neandertalaca. Većina životinjskih kostiju je polomljena, a na mnogima se uočavaju tragovi alatki i zuba hijena. To upućuje na pretpostavku da su neandertalci i hijene naizmenično posećivali pećinu i da su lovili životinje na izvoru koji je isticao iz same pećine. Neandertalci su bili izuzetni lovci a glavno oružje su im bila koplja u koja su bili usađeni tzv. levaloa šiljci. Na nekim šiljcima se na samom vrhu uočavaju oštećenja od udara. Projektile i oruđe specijalizovane namene, izrađene od kvalitetnijih sirovina, nosili su sa sobom, dok su alatke za privremenu upotrebu pravili na licu mesta, od kvarcnih oblutaka prikupljenih u blizini. U pećini je nađena i jedna kost sa urezanim subparalelnim linijama. Predmet nije imao praktičnu namenu, što ide u prilog pretpostavci da su neandertalci bili sposobni za grafički izraz i simboličko mišljenje.
Kameni noževi |
Lovci ledenog doba
Pre 44.000 godina došlo je do izumiranja neandertalaca i prodora homo sapijensa u Evropu. Smatra se da su moderni ljudi naselili Evropu sa Bliskog istoka, iz pravca donjeg Podunavlja, i da su neandertalci duže opstali u centralnim delovima Balkana. Dosadašnja istraživanja ukazuju na to da se granica između teritorija koje su naseljavali neandertalci i moderni ljudi nalazila na području Svrljiških planina: u Baranici kod Knjaževca su otkriveni artefakti koji se vezuju za moderne ljude, dok su u približno isto vreme Pešturinu posećivali neandertalci.
- Pojavu modernog čoveka u Evropi pratile su učestale klimatske promene i prirodne katastrofe. Pre 40.000 godina došlo je do najveće erupcije vulkana za poslednjih 200.000 godina (Flegrejska polja, kod Napulja), a vulkanski pepeo je prekrio teritoriju od južne Italije do stepa južne Rusije. Za razliku od neandertalaca, koji su nakon ovog događaja izumrli, moderni ljudi su opstali u okruženju „vulkanske zime” koja je usledila nakon erupcije. Naredni događaj je, međutim, iz korena izmenio život ljudi tog vremena. Pre 29.000 godina započelo je najjače zahlađenje u pleistocenu, koje je kulminiralo pre 23.000-19.000 godina. U tom periodu, severnu Evropu su prekrili glečeri, a nivo mora je opao za 120 m. Došlo je do povlačenja biljnog i životinjskog sveta iz severnih oblasti ka „glacijalnim refugijumima” na jugu. Sve donedavno se nije znalo da li su u to vreme i ljudi našli utočište u zaklonjenim delovima Balkanskog poluostrva. Novija istraživanja su potvrdila te pretpostavke, pošto je na centralnom Balkanu otkriveno više nalazišta iz ovog perioda. U Pešturini su otkriveni nalazi sa početka poslednjeg glacijala, u Velikoj Vranovici iz perioda njegovog maksimuma, dok je u Jelašničkoj pećini 2, koja je tek počela da se istražuje, konstatovano više slojeva sa ostacima starim između 30.000 i 10.000 godina - ističe Mihailović.
Dodaje da nalazi iz ovih pećina pripadaju gravetijenskoj kulturi, poznatoj u srednjoj i istočnoj Evropi po velikim naseljima, staništima građenim od kostiju mamuta, grobovima sa prilozima i ženskim figurinama od slonovače, kamena i gline, tzv. paleolitskim „Venerama”.
Velika Balanica, Sićevo |
- Na Balkanu i u Sredozemlju još uvek nisu otkrivena takva naselja, ali ostaci iz pećina u okolini Niša svedoče o tome da su gravetijenski lovci sezonski posećivali klisure i kanjone radi lova na kozoroge, ptice i ostalu faunu koju su koristili ne samo u ishrani već i radi krzna (lisice, mrmoti). Lov na kozoroge i sitnu faunu omogućio im je razvoj mikrolitske tehnologije, korišćene za izradu minijaturnih projektila koje su usađivali u koplja. Projektile su, verovatno, izbacivali pomoću specijalnog odbacivača (za koji postoje etnografske analogije), mada nije isključeno da su već u ovom periodu koristili i luk i strelu, za šta još uvek ne postoje sigurni dokazi - primećuje profesor.
Nakon maksimuma glacijala, nastupilo je postepeno otopljavanje koje je trajalo sve do pre 11.000 godina, kada je započela holocenska epoha koja i danas traje. Krajem pleistocena lovci i sakupljači su nastavili da obilaze klisure i kanjone, o čemu svedoče i nalazi iz Jelašničke pećine.
U Đerdapu su, kaže Mihailović, ljudske zajednice tada počele da upražnjavaju ribolov, što je posebno došlo do izražaja u kasnijem, mezolitskom periodu (Lepenski vir). Mezolitska nalazišta do sada nisu otkrivena u centralnim delovima Balkana; a da li se javljaju u Niškoj kotlini, pokazaće buduća istraživanja.
- Zaštita i prezentacija nalazišta iz Sićevačke i Jelašničke klisure imaju izuzetan značaj za razumevanje kulturne i biološke evolucije čoveka. Kao takva, ona su zaštićena Zakonom o kulturnim dobrima i međunarodnim konvencijama o očuvanju kulturnog nasleđa. Nakon višegodišnjih istraživanja, ispunjeni su uslovi da se Balanica i ostala nalazišta u Niškoj kotlini prezentiraju na način na koji su predstavljena druga paleoantropološka nalazišta u Evropi. Očekuje se da promocija kulturne baštine iz najranije prošlosti doprinese unapređenju kulturnog i obrazovnog sektora i razvoju kulturnog turizma u Sićevu, Nišu i čitavom regionu.
O.K.
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
