TEMA BROJA

Periodni sistem elemenata / Širom Sunčevog sistema

U okeanu dubine 180 km

Elementi periodnog sistema široko su rasprostranjeni u Sunčevom sistemu, na planetama i na njihovim mesecima, a većina ih je, pod različitim fizičkim i hemijskim uticajima, promenila osnovne karakteristike.

Najbliži Suncu i sa velikim gvozdenim jezgrom, Merkur ima unutrašnjost koja se sastoji od 70% metala i 30% silikata. Ova planeta ima manji deo Zemljine mase, a jezgro joj popunjava skoro pola zapremine . U atmosferi preovlađuju kalijum sa 31,7 % i natrijum sa 24,9%, a čine je još i atomski i molekularni kiseonik, argon, helijum, azot, ugljen-dioksid, voda i vodonik.
Venera, planeta najsličnija našoj, ima silikatnu koru debljine 25-160 km i mahom je od istopljenih stena, dok jezgro čine gvožđe, nikl i silikati. Njena atmosfera je gotovo u potpunosti sačinjena od ugljen-dioksida (do 96%), u njoj azot učestvuje sa samo 3,5%, a glavna karakteristika je izuzetno veliki pritisak od 92 bara, pa je stvoren efekat staklene bašte, što je čini najtoplijom planetom sistema.

O sastavu Zemljine kore i atmosfere zna se skoro sve , ali je manje poznato da su, pre segregacije masa, koru primarno činili gvožđe (88,8 %), sa manjim količinama nikla (5,8 %) i sumpora (4,5 %); manje od 1% činili su ostali hemijski elementi koji su se javljali u tragovima. Sada je situacija drugačija jer je Zemlja sačinjena od gvožđa (32,1 %), kiseonika (30,1 %), silicijuma (15,1 %), magnezijuma (13,9 %), sumpora (2,9 %), nikla (1,8 %), kalcijuma (1,5 %), aluminijuma (1,4 odsto)...
U poslednjih nekoliko godina, zahvaljujući poslatim sondama i uzetim uzorcima sa lica mesta, Marsova atmosfera, jezgro i kora su detaljno ispitani i otklonjene su razne zablude. Atmosferski omotač Marsa je vema redak; sastoji se od 95% ugljen- dioksida, 2,7% kiseonika i čak 1,6% argona. Jezgro od gvožđa, nikla i sumpora, prečnika oko 3580 km ima duplo veću koncentraciju lakih elemenata od Zemljinog jezgra. Prednjače magnezijum, aluminijum, kalcijum i kalijum.

Tri grupe oblaka oko gasovitog džina

Sa dva puta većom masom od mase svih drugih objekata u sistemu zajedno, izuzev Sunca, Jupiter nosi nadimak “Gasoviti džin” i čini ga, najviše, vodonik sa primesama helijuma. Gusti slojevi oblaka koji sežu do visine od 1.000 km dele su u tri grupe. Prvu, na samom vrhu, čine crveni oblaci mešavine vode i leda. U središnjem delu atmosfere su smeđi oblaci kristala amonijum-hidrosulfida, a dno pokrivaju plavičasti kristali amonijakovog leda.

Posebno je zanimljiv sastav Jupiterovog jezgra, sačinjen od tzv. metalnog vodonika. Naime, usled ogromnog pritiska, dolazi do jonizacije pa vodonik postaje vrlo provodljiv, što je osobina metala i otuda takav naziv. Poštro je po sastavu 90% vodonik sa 10% helijuma i tragovima vode, metana i amonijaka, smatra se da je Jupiter istog sastava kao i prvobitni oblak od koga je nastao Sunčev sistem.
Saturnovo jezgro je bogato gvožđem iznad koga se nalazi tanak sloj leda na bazi vode, metana i amonijaka, a obavijeno je slojem tečnog vodonika koji se ponaša kao metalni vodonik i stvara izuzetno jako magnetno polje. Ono je karakteristično po tome što se ose magnetnog polja i rotacije planete poklapaju - za razliku od ostalih tela u našem sistemu. Gasovita atmosfera sadrži vodonik i helijum, a u tragovima ima metana, amonijaka i vodene pare.

Prvo gas, potom tečno stanje

Uran i Neptun se svrstavaju u ledene džinove ili uranske planete pošto su, za razliku od gasovitih džinova kakvi su Jupiter i Saturn, sastavljene uglavnom od leda, stena i gasa. Zbog udaljenosti od Sunca, sadrže mnogo manje vodonika i helijuma. Izraz “gasoviti džin” je pogrešan jer su ove planete većinom u tekućem stanju. Atmosferu im, pored vodonika i helijuma, čine vodeni, amonijačni i metanski led, sa tragovima ugljovodonika.
Sa svojim neodređenim statusom, Pluton je možda najmanje istražen. Pretpostavlja se da je retka atmosfera sačinjena od azota, ugljen-monoksida i metana, a zna se da je u gasovitom stanju samo kad je najbliže Suncu, dok udaljavanjem prelazi u tečno stanje i pada na površinu planete ili isparava u svemir. Posebno je zanimljiva unutrašnjost same planete jer se u njoj, ispod guste stenovite kore i zamrznutog azota, nalazi sleđeni okean vode dubok 100-180 km, pa se tako na ovom patuljku nalazi tri puta više vode nego u svim Zemljinim okeanima zajedno.

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"