EGZOTIČNI NARODI

Oliver Klajn

Ladini

Maštoviti čuvari drevne kulture

Južni Tirol je istorijska oblast u severnoj Italji. Danas je ta teritorija deo samostalne provincije koja se naziva Bolcano-Alto Adiđe. Osim jezika države u kojoj se nalazi, ova teritorijalna jedinica ima službeni naziv na nemačkom, kojim govori najveći broj stanovnika u njoj, ali i na jednom ne mnogo poznatom jeziku. U pitanju je ladinski jezik koji je maternji za oko četiri procenata stanovništva Južnog Tirola.

Bolcano-Alto Adiđe je najbogatija, najsevernija i druga po veličini provincija u Italiji. Prestonica je Bolcano. U okviru provincije je rečna dolina Val Badia, sa pet naselja u kojima ubedljiva većina stanovnika govori ladinski.
Val Gardena je smeštena unutar planinskog venca Dolomiti. U ovoj dolini postoje tri mesta gde su Ladini izrazito dominantni po brojnosti.
Deo alpske doline Etštal nosi naziv Južnotirolska nizija.To je treća dolina u Bolcano-Alto Adiđe u kojoj živi ovaj etnicitet. Ladina ima  i u susednoj provinciji Trentino. Tu su većinsko stanovništvo u svakoj naseobini doline Fasa.  U regionu Veneto je provincija Beluno, koja se nadovezuje na dve prethodne. U toj oblasti  egzistiraju dva ladinska gradića: Livinalongo del Kol di Lana sa devedeset procenata pripadnika te etničke zajednice. Tu je i Kortina d' Ampeco, poznata po zimskim sportovima. Ovaj grad, svojevremeno domaćin zimskih olimpijskih igara, pre dvanaest godina uveo je praksu da se nazivi ulica i sela pišu na lokalnom dijalektu ladinskog. Reč je o romanskom jeziku čiji naziv potiče od latinskog. Smatra se ostatkom dijalekata vulgarnog latinskog jezika mada oko njegovog porekla postoje oprečna mišljenja.

Vekovima su bili izloženi germanizaciji. Prva gramatika pojavila  se 1833. godine. Njen autor je bio Micura De Ru po kome će, gotovo vek i po kasnije, biti nazvan institut u mestašcu San Martino in Badija.
Oblasti naseljene Ladinima pala je pod italijansku vlast posle Prvog svetskog rata. Postojanje njihovog jezika bilo je negirano od strane italijanskog režima koji je smatrao da se radi o dijalektu italijanskog. U vreme fašističke uprave, došlo je do promene naziva ladinskih mesta.Tek početkom sedamdesetih godina 20. veka, ladinski počinje da dobija ravnopravan status. Tokom poslednje decenije prošlog stoleća postignut je vidan napredak jer se od tada uči u školama a i saobraćajni znaci postaju dvojezični. U sve tri provincije u kojima žive Ladini drže do očuvanja svog jezika koji je zvanično priznat u 54opštine na severu Italije.

Ladinski je vrlo srodan romanšu, kojim se govori u Švajcarskoj, i naročito friulskom sa kojim ima zajedničke korene. Zajedno, oni čine retoromanske jezike. Procenjuje se da njime govori oko četrdeset hiljada ljudi. Očuvanjem kulture i jezika bave se dva instituta i specijalizovana kancelarija i kulturni centar. Služba za planiranje i razradu ladinskog jezika ima vodeću ulogu u standardizaciji pisanog ladinskog, u okviru koga postoji šest velikih grupa dijalekata.

Poreklo ovog naroda nije razjašnjeno. Najzastupljenija je teorija da potiču od drevne zajednice plemena čiji su se pripadnici nazivali Reti i koji su naseljavli istočne Alpe. Po toj teoriji, Ladini su imali  jedinstveni jezik i kulturu sa Romanšima i Friulcima.

Vrlo su pobožni.Verske povorke u narodnoj nošnji i drveni krstovi na planisnkim vrhovima su uobičajena pojava na području koje naseljavaju. Za praznik Cveti vezuje se ritual La granara de sares, kada sveštenik deci blagosilja metle koje oni kače na ograde oko kuća verujući da će tako odagnati moguće nesrećne. Za uskršnji ponedeljak devojke dele jaja mladićima. Najviše dobija verenik neke od seoskih devojaka.

Oliver Klajn

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"