ISTORIJA

M. Rajković

Osamstogodišnjica osnivanja autokefalne arhiepiskopije srpskih i pomorskih zemalja SPC (1219)

Vertikala identiteta i postojanja

Minule godine, liturgijski i svečarski, izložbama i naučnim skupovima, obeležen je veliki jubilej – 800 godina sticanja autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve. U proslavu jubileja Crkve i države uključile su se i najvažnije nacionalne ustanove kulture, a centralne svečanosti održane se u manastiru Žiči  i Sava centru. Prva, čisto molitvenog, crkvenog, karaktera, druga, Zavet Svetoga Save, bila je duhovno-scensko-muzički događaj. Na obema je pročitana poslanica srpskih arhijereja, ali su i na jednoj i na drugoj izostale najavljene besede. 

Malo je naroda i država u Evropi koje mogu da slave prelomne događaje u svojoj istoriji koji sežu u daleku prošlost. Srbija svoje jubileje meri stolećima. U poslednje tri i po decenije, da ne pominjemo devet vekova od rođenja Stevana Nemanje (koja nije ne samo dostojno obeležena, nego jedva da smo je se i setili), ovo je peta osamstogodišnjica, počev od one manastira Studenice (“Srpskog siona”, kako je nazva patrijarh German), Hilandara, Žiče do nedavne u čast uzdizanja nemanjićke Srbije na stepen kraljevstva 1217.
Nauka i crkvena tradicija su saglasne da je dve godine kasnije, u Nikeji 1219, izdejstvovana autokefalna arhiepiskopija , iako o tome nema traga u izvorima, a episkop Sava posvećen za prvog poglavara nove pomesne pravoslavne crkve u duhovnoj orbiti vizantijskog sveta, sa sedištem u Žiči.

Kraljevstvo i arhiepiskopija

Kraljevstvo i arhiepiskopija značili su ostvarenje Nemanjinog sna o potpunoj samostalnosti srpske države (SANU i Srpski komitet za vizantologiju upravo su objavili naučni zbornik sa svetskog kongresa vizantologa u Beogradu 2017. pod naslovom Kraljevstvo i arhiepiskopija u srpskim i pomorskim zemljama Nemanjića, str. 590). Reč je o uporednim procesima izniklim iz njegove državotvorne ideje, čiji je finale Žički sabor 1221. Bili su to, kako reče Ljubomir Maksimović  na svečanoj akademiji u SANU, počeci oblikovanja srpske nacije.
Sveti Sava je hirotonisan za episkopa znatno ranije, a u Nikeji je, saglasnošću cara Mihaila I Laskarisa i patrijarha Manojla II Sarantina posvećen za arhiepiskopa. Time hoćemo da podstaknemo istraživače da idu tragom koji im je u knjizi Sudenički tipik i samostalnost Srpske pravoslavne crkve (1986. i 2013)ostavio njen autor M. Petrović.
- Što se tiče same hirotonije, kaže Petrović, postoji u manastiru Svete Ekaterine na Sinaju, grčki rukopisni kodeks sa podatkom da je Svetoga Savu još 1210. godine hirotonisao u dostojanstvo episkopa carigaradski patrijarh (tada u Nikeji) Mihailo IV Avtorijan (1207-1213), koji je Mihaila I Laskarisa krunisao za vizantijskog cara. Ne obistinjuju li se takvim

Savinim činom i Domentijanove reči u vezi sa njegovim proizvođenjem u dostojanstvo arhimandrita u Solunu 1204. godine od strane četvorih grčkih arhijereja: “A ovo satvoriše po samotrenju Božjem, da bude arhijerej”. Jer, ističe Petrović, Sava se već na povratku iz Svete Gore u Srbiju ponaša kao episkop, gradi crkve i osvećuje antiminse.
Iako su dobijanje kraljevske krune i osnivanje autokefalne arhiepiskopije događaji koji neposredno slede jedan za drugim, nema sumnje da su to dva toka istog istorijskog procesa. U izvorima XII veka nema za to podataka, ali svi  potezi Stevana Nemanje, od ujedinjanja  srpskih zemalja, orođavanja sa vizantijskim dvorom, abdikacije i monašenja do upokojenja u Hilandaru ukazuju da je on morao imati zamisao o srpskoj državi kao kraljevini i njenoj samostalnoj crkvi.
“Međunarodne prilike da se taj zadatak ispuni nisu bile sazrele neposredno posle Nemanjine smrti, kao ni prilike u samoj zemlji (sukob braće Stefana i Vukana oko prestola). Papstvo je u usponu, na tronu Svetog Petra stoluje moćni papa Inoćentije III, krstaši su osvojili Carigrad, osnovali u njemu Latinsko carstvo (1204 -1261) i postavili latinskog patrijarha. Sveta Gora je pod upravom franačkog vladara u Solunu. S druge strane, Vizantijsko carstvo doživljava najdublju krizu od svog postanka, rasparčano je na delove (Trapezunstko i Nikejsko carstvo sa Epirskom državom na zapadu), car i patrijarh su izbegli iz Konstantinopolja u Nikeju.
Kruna je dobijena iz Rima, a crkvena autokefalija iz Nikeje. Tako su diktirale ondašnje prilike. Rimski pontifeks je u to vreme jedini imao pravo, zasnovano na autokratiji vere, da dodeljuje kraljevske insignije, dok je vizantijski car, praćen podrškom carigradskog patrijarha, imao pravo da dodeljuje crkvenu autokefaliju. “Od ta dva datuma ne izgleda da ima većih u istoriji Srba”, zaključio je pre pola veka u svojoj besedi Kašanin.

Dalekovidist i mudrost vladara

-Srbija je, zahvaljujući dalekovidosti i vladarskoj mudrosti Stefana Nemanje spemno dočekala takav razvoj događaja - smatra akademik Maksimović. - Kao veliki župan, Nemanja podiže prve crkve po vizantijskim uzorima (Sv. Đorđa u Rasu, Bogorodičinu i Sv. Nikole u Toplici, Studenicu),  potkraj vladavine vezuje svoju državu za vizantijski dvor (brak njegovog srednjeg sina Stefana sa ćerkom vizanstijskog vladara Isaka III Angela). Kao monah na Svetoj Gori sa sinom Savom osniva Hilandar.
Ozvaničena kao datum dobijanja autokefalije, 1219. godina je u novije vreme osporena. “Verovatnije je da se to dogodilo 1220, čemu u prilog ide vreme pisanja (maj te godine) oporog pisma ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana arhiepiskopu Savi, kome se obraća kao običnom monahu a ne kao poglavaru samostalne pomesne crkve, kao i godina održavanja Žičkog sabora. Nemoguće je da se na  crkvenom planu između 1219. i 1221. ništa ne dešava, ako se zna da Sveti Sava nije imao praznog hoda i da je uvek išao bar za korak ispred događaja”, kaže Miodrag M. Petrović.
Žički sabor je upravo onaj događaj koji je u odnosima države i crkve ozvaničio kao temeljno načelo simfoniju između duhovne i zemaljske vlasti. Na tom saboru je Besedom o prvoj veri arhiepiskop Sava učvrstio Srbe u pravoverju, uveo svoje otačastvo u pravoslavnu vaseljenu, a duhovni život u njemu organizovao u 11 eparhija. Svakom vladiki dao je u ruke Zakonopravilo, zbornik kanonskih i građanskih propisa na srpskom jeziku, da pomoću njega upravlja u poverenoj mu crkvenoj oblasti.
Niti je preuveličana niti nenaučna tvrdnja da je Srpska pravoslavna crkva temelj identiteta srpske države i naroda, njegove istorijske, kulturne i nacionalne svesti. Štaviše, pod njenim okriljem seta svest oblikovala i razvijala. Crkva ju je očuvala kroz vekove stradanja i istorijskih iskušenja i predala savremenom pokolenju. Čitava istorija od velikog župana Stevana Nemanje, svetog Simeona Mirotočivog u  svetiteljstvu, rodonačelnika svetorodne loze Nemanjića,  do trenutka u kome je navršeno 800 godina od osnivanja autokefalne arhiepiskopije, govori u prilog takvom zaključku.
Ulogu Savine autokefalne arhiepiskopije (potonje Pećke patrijaršije, danas Srpske pravoslavne crkve) u kulturi svoga naroda tačno je ocenio u svom predavanju pre pola veka književnik i istoričar umetnosti Milan Kašanin:  “I kao institucija, i kao doktrina, pravoslavna srpska crkva se tako srodila sa narodom da se jedno vreme indentifikovala sa njim. Neprocenjive su njene zasluge … za književnost, za umetnost, za muziku, za naše osećanje države i slobode, za našu nacionalnu svest”. Dodali bismo: i za našu pravnu istoriju.
Ostavši bez države, crkveni upravljači su preuzimali prerogative vladara. Jedinstven je slučaj da su dvojica srpskih patrijaraha, Makarije Sokolović 1557. i Arsenije III Čarnojević krajem XVII veka stvorili prave države u državi, prvu pod osmanskom vladavinom srpskim zemljama, drugu u Ugarskoj posle Velike seobe. Jurisdikcija obnovljene Pećke patrijaršije obuhvatala je veću teritoriju od Dušanovog carstva. Ona nije samo sačuvala kontinuitet srpske crkve nego i srpske države. Seobe su širile etničke granice - ali i kulturu. U nedostatku države, crkva je brinula i o prosvetnim ustanovama. Samo četrdeset godina posle Gutembergovog otkrića, u Obodu se štampaju prve ćiriličke knjige za Srpsku crkvu, zatim u Goraždu, Gračanici, Beogradu. Prve srpske gimnazije krajem XVIII veka u Sremskim Karlovcima i Novom Sadu osnovane su zalaganjem mitropolita karlovačkog Stefana Stratimirovića. Što Srbi u austrougarskom carstvu imaju svoje autonomne škole mogu isključivo da zahvale “svojoj crkvi”. Prva ustanička vlada vožda Karađorđa (Praviteljstvujušči sovjet) ima svoje sedište u manastiru Voljavči, zatim u Bogovođi.

Hram na Vračaru i Zakonopravilo

U obraćanju Svetom Simeonu Mirotočivom u Studenici, o prazniku Svetog kralja (Stefana Prvovenčanog, sv. Simona monaha), 7. oktobra 1969, na pitanje: “A šta bi sa hramom Svetoga save u Beogradu”, patrijarh German je spustio glavu, nije mogao da da “zadovoljavajući odgovor”. Požalio se da deca njegova rođena ne stižu da izdaju dozovolu za nastavak gradnje, ali da se on nada, Bogu moli  i veruje da će ona čuti njegov glas i da će hram biti dovršen. Dozvola je dobijena, hram izgrađen, a ove godine biće završeno i njegovo unutrašnje ukrašavanje.
Potkraj godine i M. Petrović je, skrajnut od medijske pažnje, u tišini svoje radne sobe, okončao prevod sa srpskoslovenskog na savremeni srpski jezik Ilovičkog prepisa (iz 1260, najstarijeg od 11 sačuvanih) Zakonopravila, Savinog najvažnijeg književnog i pravnog spisa. Tačnije njegovog drugog dela koji obuhvata građanske propise (prvi, crkveno-kanonski deo je objavljen još 2004). To je jedinstveni naučni poduhvat, jer to pre njega niko nije uspeo da uradi, a mnogi su počinjali. Zakonopravilo je još uvek zvanično važeći kanonski zbornik SPC, ali se za Petrovićevo pregnuće poslednje dve decenije nije interesovala ni Crkva, ni Akademija nauka, sem Instorijskog instituta u prvoj dekadi rada ne prevodu, ni država.
Još pre više od sedamdeset godina istoričar Nikola Radojčić je žalio što ovo Savino delo nije u celini izdano, jer smo tako lišeni mogućnosti da se zagledamo “u množinu i ozbiljnost pitanja koja su ispunjavala život Srba kroz čitave vekove”. Od Zakonopravila je zavisio njihov “vaskoliki duhovni život”, sa “celim svojim jedinstvenim razvitkom” sve do do XIX veka.
Pamtiće se ovaj jubilej i po završnim scenama akademije u Sava centru. Izlazak osam stotine dece iz svih krajeva Srbije na veliki podijum “u ritmu” Govorne fuge Srbija kompozitora Aleksandra Vujuća, u izvođenju hora RTS. Hor od 1200 učesnika i 5000 gledalaca u dvorani koji iz sveg srca poju himnu prvom arhiepiskopu svoje samostalne pomesne crkve. Ali i po tome da na toj svečanosti nekih arhijereja nije bilo. Kao ni najavljenog besednika.

Veličina i značaj Studenice SANU je osamstotu godišnjicu srpske autokefalne narodne crkve obeležila i reprezentativnom izložbom Duhovno i kulturno nasleđe  manastira Studenice – drevnost, postojanost, savremenost (koja će trajati do kraja marta). Od samog svog osnivanja i bogoslužbenog života Studenica je ne samo majka svih srpskih crkava, nego i istočnik kulturnog identiteta Srba. Prema rečima Miodraga Markovića, dopisnog člana SANU, autora izložbe, ova postavka iznova podseća “na veličinu i značaj Studenice” u kulturnoj zaostavštini srpskog naroda i na njeno “visoko mesto u svetskoj kulturnoj baštini, u koju je odavno i zvanično uključena”.

M. Rajković

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"