SPOMENICI PRIRODE

Dr Ana Paunović

Pećina Risovača

Zavarani vilinski konjici

Na ulazu u Aranđelovac iz pravca Topole, sa desne strane rečice Kubršnice, uzdiže se brdo Risovača sa pećinom, značajnim arheološkim i paleontološkim nalazištem. Pećina je nastala dejstvom toplih mineralnih voda koje su poput onih na izvorima Bukovičke banje. Otkrivena je slučajno, 1953. godine, prilikom eksploatacije starog kamenoloma. Tada se urušilo oko 20 m pećinskog ulaznog dela pri čemu je uništen najbogatiji kulturni sloj. Od otvora se prostire dvorana dužine 22 m, prvo prema zapadu a zatim u pravcu jugoistoka. Pretpostavlja se da je pećina duga oko 800 m (do Vrbičke reke). Tadašnjim arheološkim istraživanjima je rukovodio profesor Beogradskog univerziteta dr Branko Gavela, a speleološkim istraživanjima dr Radenko Lazarević, iz Instituta za šumarstvo i drvnu industriju.

Pećina je otkopana u dužini od 187 m, sa dvoranama od korala raznih oblika i boja i sa predmetima i ukrasima kojima se služio pračovek. Adaptirana je po svim principima savremene prezentacije i otvorena za turističke posete 19. septembra 1987. Ovaj svojevrstan podzemni muzej pleistocena i paleolita godišnje obiđe preko 25.000 posetilaca. Duž glavnog pećinskog kanala postavljene su poliesterske rekonstrukcije predstavnika kvartarne faune - pećinskog medveda i pećinskog lava, dok se u „Dvorani risovačkog čoveka“, kojom se završava istraženi deo pećine, nalazi figuralna kompozicija - porodica risovačkog lovca. Otac loži vatru dok glača oružje, majka nosi drva, sin pravi alat od kamena a vatri prilazi još jedan sin već spreman za lov.
Ova pećina je najbolje istražena od svih pećina u Srbiji i najtemeljnije je istražena kao arheološko-paleontološki-speleološki lokalitet. Smatra se da je to jedna od pet pećina na Balkanu gde je živeo pračovek neandertalac kao lovac.
U ulaznom delu pećine, otkriveni su ostaci materijalne kulture paleolitskog čoveka. To su predmeti nastali od kremena kamena i kostiju životinja - listoliki nož, koštana šila i bodeži. Na osnovu tih nalaza ustanovljeno je da je risovački čovek bio savremenik krapinskog čoveka. Prema viđenju profesora Gavele, naš predak je bio oniskog rasta, snažan i malo poguren. Bio je hrabar i izdržljiv, umeo je da koristi klin i polugu tako da je napadao i najopasnije životinje. U to vreme je na ovim prostorima živelo 20 vrsta sisara - mamut, bizon, runasti nosorog, pećinski medved, lav, leopard, hijena itd. U pećini su pronađeni fosilni ostataci velikog broja životinja koje su, za vreme poslednjeg ledenog doba, živele u stepama današnjeg brda Risovača. Predmeti i fosilni ostaci se čuvaju u Narednom muzeju u Aranđelovcu.

Aragonit nasuprot gravitacije

U Risovači je pronađen poludragi kamen, mermerni oniks, koji je nastao radom mineralnih voda koje su proticale pećinom. Pre oko stodeset hiljada godina, kada su stvarale pećinu, bile su hladne; kasnije su usledile tople vode koje su se taložile i bile u fizičko-hemijskim procesima posle kojih je nastao ovaj kamen. Danas su te vode poznate pod nazivom „Knjaz Miloš“. Samo na jednom mestu pronađen je i aragonit, poludragi kamen koji se retko nalazi u prirodi. Njegova karakteristika je da grupiše kristale u suprotnosti od sile gravitacije.

Zbog prirodne vrednosti i velikog arheološkog i paleontološkog značaja, pećina je 1983. proglašena kulturnim dobrom od velikog značaja, a 1995. sa okolnim prostorom (oko 13 hektara) stavljena je pod zaštitu kao spomenik prirode I kategorije, kojim upravlja Narodni muzej u Aranđelovcu.
U poslednjoj zoni pećine nalazi se Koralna ili Snežna soba, koju karakteriše  ukras u vidu snežnog korala. U niši je i pećinski nakit u nekoliko boja, koje potiču od različitih vrsta minerala.

Šikara i pečurke

Tokom jeseni 2018. započeo je projekat „Proučavanje živog sveta zaštićenog područja Risovača“. Realizator projekta je Prirodnjački muzej u Beogradu, a nosilac projekta je Narodni muzej u Aranđelovcu. Fundamentalni aspekt realizacije projekta obuhvata evidentiranje i komparativnu studiju biodiverziteta zaštićenog prirodnog dobra „Risovača“. U okviru studije, prezentovaće se procena brojnosti i stepena ugroženosti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva u Srbiji, vrsta koje se nalaze na listama međunarodnih dokumenata i konvencija, kao i indikatorskih vrsta. Terenska istraživanja obuhvataju evidentiranje i, u izvesnim slučajevima, privremeno ili trajno sakupljanje materijala i uzoraka živog sveta, kao i markiranje i puštanje jedinki u slučaju kičmenjačke faune; uzimanje geografskih koordinata i biometrijskih, fenoloških, populacionih imigratornih podataka, fotografisanje staništa i jedinki, nakon čega se vrši muzeološka obrada. Sakupljeni, obrađeni i konzervirani materijal i uzorci biće deponovani u zbirkama Prirodnjačkog muzeja u Beogradu i Narodnog muzeja u Aranđelovcu.
Istraživano područje pripada Srednje-evropskom florističko-vegetacijskom regionu i, u okviru njega, Panonskoj provinciji. Klimazonalni tip vegetacije predstavlja šuma sladuna i cera. Na brdu Risovača konstatovane su degradirane izdanačke sastojine šikara belograbića, suvih pašnjaka belešine, kao i sastojine vegetacije pukotina krečnjačkih stena (Asplenietea trichomanis) na napuštenom kamenolomu. Iako posebna floristička istraživanja do sada nisu obavljana, kustosi Prirodnjačkog konstatovali su, na pomenutim staništima, prisustvo više vrsta vaskularnih biljaka.
Od gljiva je zabaležena bela gljiva loptastog oblika - livadska puhara (Vascellum pratense). Kao i  većina puhara, jestiva je dok mlada i dok joj je meso belo. Raste u leto i jesen po livadama, planinskim pašnjacima, parkovima.

Mermer i voda, i polarizacija svetlosti

Od zglavkara i insekata koji nastanjuju unutrašnjost pećine do sada je konstatovan redak tvrdokrilac iz roda Trechus. U pećini se ponekad skrivaju insekti koji nisu tipični za ovakvo stanište poput jelenka (Lucanus cervus), stanovnika hrastovih šuma. Narodno ime potiče od granatih izraštaja na glavi mužjaka, koji predstavljaju jako razrasle čeljusti. Razrasle čeljusti kod mužjaka su oružje u borbi za ženke. Ovi izraštaji su kod ženke dosta manji ali ni kod njih nemaju funkciju u ishrani.
Odrasli insekti se viđaju od kraja maja pa do početka avgusta. Opstanak ove vrste, i na larvenom i na stupnju odraslog insekta, zavisi od starih stabala kojih je, zbog intenzivnog šumarstva, sve manje.

Na delu aranđelovačkog groblja, koje pripada zaštićenom području, primećeno je veće prisustvo vilinskih konjica. Naučnici u Mađarskoj su dokazali da ova pojava nije slučajna, a objašnjenje ove pojave je zaista nesvakidašnje: crni uglačani mermer nadgrobnih spomenika polarizuje svetlo na isti način, horizontalno, kao i mirne vodene površine i time ovi insekti bivaju zavarani. Najčešće bivaju zavarani vilinski konjici iz roda Sympetrum.

Tirkizno plavo upozorenje

Na osnovu terenskih istraživanja, zabeležene su sledeće vrste vodozemaca i gmizavaca: šareni daždevnjak (Salamandra salamandra), zelena krastača (Pseudepidalea viridis), zidni gušter (Podarcis muralis), zelembać (Lacerta viridis), barska kornjača (Emys orbicularis), šumska kornjača (Testudo hermanii) i zmije iz porodice smukova (Colubridae).
Šareni daždevnjak je najveći repati vodozemac centralne Evrope; tokom svog dvadesetogodišnjeg života, može da dostigne dužinu od 22 cm. Daždevnjaci su trome i zdepaste životinje sa velikom pljosnatom glavom, na kojoj su dobro razvijene zaušne žlezde koje luče otrovni sekret. Žlezde u koži daždevnjaka luče slab otrov, koji služi za odbranu od neprijatelja. Oni kod drugih životinja mogu izazvati nagli skok krvnog pritiska i poremećaj u radu centralnog nervnog sistema, ali do danas nisu zabeležena trovanja ljudi.
Zelembać spada u krupne guštere Evrope. Dostiže dužinu preko 35 cm, od čega najmanje dve trećine čini rep. Mužjaci su karakteristični po tirkizno plavoj boji vrata koja je u doba parenja izuzetno uočljiva. Boja grla ženki je žućkasto-zelenkasta. U Srbiji je veoma rasprostranjen. Hrani se uglavnom beskičmenjacima, ali jede i ptičija jaja, mladunce, ponekad i voće.

Eskulapov smuk

Obični ili eskulapov smuk je relativno velika zmija, dužine do 2 m. Odlikuju ga muskulozna glava i relativno krupne oči sa okruglom zenicom. Leđna strana tela je tamno maslinasto-zeleno sive do potpuno crne boje, dok je trbušna strana tela bela ili bledo-žuta. Ova vrsta naseljava veći deo Srbije, pretežno bukove i bukovo-hrastove šume. Može se naći i u neposrednoj blizini ljudskih naselja.
Za pećinu Risovaču i šire područje postoje podaci, pored slepih miševa npr. velikog potkovičara (Rinolophus ferrumequinum), o prisustvu još 17 vrsta sisara (krtica, jež, voluharica, lasica, kuna, lisica, srna...).

Njuška za ultrazvuk

Veliki potkovičar je jedna od osam globalno ugroženih vrsta koje se sreću u pećinama Srbije. Njegove populacije su strogo zaštićene nacionalnim pravnim aktima i međunarodnim konvencijama. Najveća je vrsta iz roda potkovičara u Evropi.
Ima prepoznatljivu njušku koja ima zašiljeni gornji deo i donji deo u obliku potkovice. Njuška u obliku potkovice pomaže mu u prepoznavanju ultrazvuka koji koristi za orijentaciju (frekvencije koje ova vrsta slepog miša koristi za eholokaciju su 69-83 kHz). Naseljava toplije brdsko-planinske oblasti, šibljake, pašnjake, voćnjake. Jede gundelje, balegare, noćne leptire, dvokrilce i opnokrilce. Velikom potkovičaru za zimsku hiberniraciju treba hladna podzemna lokacija, poput velikih pećina.
Do sada je, u okviru projekta, markirano 5 slepih miševa. Markiranje slepih miševa krilnim markerima vrši se u Prirodnjačkom muzeju od 1954. godine, a u okviru aktivnosti Centra od 1994. godine. Markeri za slepe miševe izrađeni su od legura aluminijuma i imaju oblik otvorenog cilindra (C oblik) sa nastavcima na slobodnim krajevima.

Prikupljeni podaci i njihova analiza predstavljaće osnovu za donošenje neophodnih i odgovarajućih mera zaštite vrsta i staništa, kao i dopunu i modifikaciju već primenjenih mera zaštite i očuvanja arheološko-paleontološkog lokaliteta „Risovača“.
Završna faza projekta uključuje izradu edukativnog materijala i publikacije. Kao jedna od retkih sveobuhvatnih bioloških studija na ovim prostorima, pomenuta publikacija će dati detaljan uvid u sastav, strukturu, dinamiku i ugroženost živih organizama i njihovih staništa. Osim toga, kao dokument o živom svetu istraživanog spomenika prirode, imala bi poseban značaj u očuvanju njegove raznovrsnosti.

Dr Ana Paunović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"