TEMA BROJA
Dubravka Marić
Nuklearna energija / Institut INEP
Radioaktivnost u službi zdravlja
 Institut za primenu nuklearne energije, INEP osnovan je 1959. godine u Beogradu, sa ciljem da se rad na primeni radioaktivnih obeleživača, radioaktivnih izotopa i jonizujućeg zračenja, pre svega u oblasti poljoprivrede i veterinarstva, objedini na jednom mestu. Tokom godina, Institut, koji ovog septembra obeležava 60. rođendan, proširio je polje istraživanja naročito na oblast biomedicine, i kroz naučne projekte i kroz primenjena istraživanja, i tako postao vodeća institucija u zemlji na polju radioimuno dijagnostike.
Zahvaljujući dobrim rezultatima koje je Institut ostvario na početku svoga rada, jugoslovenske vlasti i Ujedinjene nacije su mu 1963. godine poverile realizaciju projekta 'Nuklearna istraživanja i obuka kadrova u poljoprivredi', odredivši time njegov razvoj. Sredstva iz fonda UN korišćena su za nabavku specifične opreme, plaćanje troškova angažovanja međunarodnih eksperata koji su sarađivali na realizaciji INEP-ovih projekata i boravili u Beogradu, i za obuku mlađeg naučno-istraživačkog kadra u inostranstvu. U prvoj deceniji postojanja Instituta, glavna područja istraživanja bila su osnovna i primenjena istraživanja u oblasti fiziologije i ishrane domaćih životinja, radijacione imunologije, fiziologije bilja, hemije zemljišta, genetike, oplemenjivanja i zaštite bilja i upotrebe pesticida. Značajni istraživački rezultati postignuti su primenom tehnika radioaktivnih izotopa i jonizujućeg zračenja. Sledeći svetske tokove, INEP se od sedamdesetih godina više orijentiše na osnovna i primenjena istraživanja, kao i na razvoj novih tehnologija iz oblasti bioloških i biomedicinskih nauka, a takođe i na oblast zaštite životne sredine.
''Upravo tada dolazi do otkrića i primene radioimunoloških (RIA) testova za određivanje hormona i drugih biološki značajnih supstanci, prisutnih u krvi u vrlo niskim koncentracijama, zbog čega ih je nemoguće određivati uobičajenim hemijskim metodama. Radioimunološka metoda, zasnovana na formiranju imunskih kompleksa antigen-antitelo (Ag-At), od kojih je jedna od komponenti kompleksa obeležena radioaktivnim jodom, omogućila je određivanje specifičnih analita (hormona, tumorskih markera, autoantitela) i time dobijanje dragocenih informacija u dijagnozi različitih bolesti i stanja. Njen značaj i potencijal podstakli su INEP da svoj kontinuirani naučno-istraživački rad i saznanja u oblasti imunologije, endokrinologije i biologije reprodukcije upotrebi za razvoj RIA metode i formiranje dijagnostičkih kompleta.
Prvi radioimunodijagnostički komplet namenjen određivanju humanog placentnog laktogena, INEP je proizveo 1978. Tokom naredne dekade, Institut je formirao mnoštvo testova za određivanje tiroidnih, reproduktivih, gastrointestinalnih, hipofiznih hormona i nekih tumorskih markera, a svojom proizvodnjom RIA testova snabdevao je laboratorije nuklearne medicine u celoj Jugoslaviji. U poslednjoj deceniji prošlog veka, mnogi od ovih testova usavršeni su korišćenjem monoklonskih antitela. Ona su omogućila stvaranje nove generacije radioimuno testova, sa izuzetno visokom specifičnošću i afinitetom za ispitivani analit. U godinama ekonomskih sankcija, INEP je na osnovu sopstvene proizvodnje radioimunodijagnostika bio jedini snabdevač zdravstvenih centara u Srbiji. Danas proizvodi preko stotinu imunodijagnostičkih kompleta namenjenih in vitro dijagnostici (IVD) u humanoj medicini, po čemu je i dalje jedinstven institut u zemlji. Neki od ovih proizvoda se koriste i u veterinarskoj medicini. Svi proizvodi koji su u upotrebi, registrovani su u Agenciji za lekove i medicinska sredstva, a svoje testove INEP koristi i u sopstvenoj laboratoriji za ispitivanja u oblasti medicinske dijagnostike za građanstvo'', kaže dr Ljiljana Hajduković, biohemičar i pomoćnik direktora za laboratorijska ispitivanja u Instutu za primenu nuklearne energije u Beogradu.
Bioindikatori i radioaktivnost
Od Hirošime do Černobilja
Radioaktivnost je pojava koju su ljudi relativno kasno počeli da koriste iako je otkrivena krajem 19. stoleća. Bombardovanjem Hirošime i Nagasakija, početkom avgusta 1945. godine, započela je era nuklearnog oružja. Prva nuklearna elektrana počela je sa radom početkom septembra 1948. u Ouk Ridžu u Tenesiju. Između 1954. i 1982. SAD, SSSR i Velika Britanija vršili su intenzivne probe nuklearnog oružja, i time doprineli oslobađanju velike količine različitih radionuklida u životnu sredinu. Od 27 akcidenata koji su se dogodili pre onog u Černobilju, samo u tri slučaja je došlo do značajnog ispuštanja radioaktivnih izotopa u okolinu, i to 1957. u Kištimu (SSSR), pa iste godine u Vindskejlu (Velika Britanija) i potom 1979. u nuklearki Ostrvo tri milje (SAD). Akcident koji je obeležio prošli vek je onaj koji se dogodio u nuklearnoj elektrani 'Lenjin' u Černobilju, u tadašnjem Sovjetskom Savezu, danas Ukrajini. Pri tom je uništen visokoenergetski ključajući reaktor snage milion vati, a posledice akcidenta osetile su se na čitavoj severnoj hemisferi i pogodile milione ljudi. Sastav ispuštenog materijala iz oštećene elektrane zavisio je od faze u kojoj je bio ispušten. Raznošenje izbačenog materijala, a samim tim i zagađenje teritorija, u najvećoj meri bili su posledica meteoroloških uslova. Prema podacima UNSCEAR-a, radioaktivni oblak je zahvatio teritoriju SFRJ u dva talasa. Procenjeno je da je tokom 1986. godine, na teritoriji SFRJ deponovano oko 2,4% od ukupno ispuštenih radionuklida (bez inertnih gasova), odnosno, oko 5% 131I i oko 10%137Cs. Zagađenje teritorije SFRJ radionuklidima bilo je neujednačeno. |
Institut INEP je i ovlašćeno pravno lice za obavljanje gama-spektrometrijskih ispitivanja, sa ovlašćenjem koje je izdala nekadašnja Agencija za zaštitu od jonizujućih zračenja i nuklearnu sigurnost Srbije (sadašnji Direktorat za radijacionu i nuklearnu sigurnost Srbije). U njemu se, praćenjem nivoa radioaktivnosti u vodi za piće, životnim namirnicama, stočnoj hrani, veštačkom đubrivu, lekovima, predmetima opšte upotrebe, zemljištu i bio-indikatorima, duže od tri decenije realizuju istraživanja u oblasti radioekologije. Radionuklidi kao izvori jonizujućih zračenja različitog porekla i karakteristika, procesima migracije i nakupljanja dospevaju u zemlju i vodu, a preko njih i u namirnice biljnog i životinjskog porekla. Na taj način doprinose ukupnom ozračivanju ljudi koji žive na određenoj teritoriji. Izvori jonizujućih zračenja, prema svojoj genezi i pojavljivanju u životnoj sredini, mogu biti prirodni, antropogeni i radioaktivni otpad.
''Istraživači Odeljenja za radioekologiju i agrohemiju bave se ispitivanjima u oblasti biomonitoringa. Podaci o prostornoj i vremenskoj podeli i trendovima zagađenja vazduha i okoline radionuklidima, posebno u uslovima nuklearne nesreće i nekontrolisane emisije fisionih produkata, mogu se prikupiti pomoću bioindikatora (lišajeva, mahovina i gljiva). Sposobnost akumulacije radionuklida uglavnom je uzrokovana činjenicom da bioindikatori ne razlikuju specifičnosti između hemijski srodnih elemenata, što u uslovima radioaktivne kontaminacije dovodi do nakupljanja radionuklida u njima. Na nivoe aktivnosti radionuklida u ovim bioindikatorima utiču mnogi faktori.
Neposredno posle akcidenta u Černobilju, nivoi aktivnosti fisionih proizvoda (134Cs i 137Cs) u ovim organizmima, bili su značajni. Dugo vreme poluraspada 137Cs (30,2 god) i 134Cs (2,1 god), kao i ponašanje u biološkim sistemima analogno kalijumu, svrstavaju ove radionuklide među biološki najznačajnije. Istraživanja sprovedena u INEP-u nakon černobiljskog akcidenta, odnosila su se prvenstveno na lokalizaciju i distribuciju ovih radionuklida u tkivima lišajeva i mahovina. Istraživanja su bila usmerena i na razumevanje mehanizama kojim ovi organizmi funkcionišu kao indikatori radioaktivnog zagađenja. Posebna pažnja je posvećena ispitivanju efikasnosti desorpcije (spiranja) 137Cs i drugih metala iz lišajeva i mahovina rastvorima koji imitiraju sastav kiselih kiša, a radi procene rizika od sekundarnog zagađenja okoline nakon njihovog oslobađanja iz bioindikatora. Kako većina radioaktivnih zračenja, kojima su ljudi izloženi, potiče iz prirodnih izvora (oko 85%), deo istraživanja se odnosi i na ovu problematiku. Na osnovu sadržaja prirodnih radionuklida u zemljištu (40K, radionuklidi serije 238U i 232Th), procenjuju se jačina doze zračenja koju primi stanovništvo, godišnja efektivna doza i indeks radijacionog rizika'', objašnjava dr Ana Čučulović, fizikohemičar i zamenik načelnika Odeljenja za radiologiju i agrohemiju u Institutu za primenu nuklearne energije u Beogradu.
v
INEP je član Univerziteta u Beogradu. Od 2007. godine je akreditovan kao naučni institut gde se kroz projekte Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja realizuju fundamentalna istraživanja u oblastima biologije, biomedicine i hemije. Svest o važnosti kvaliteta rezultata u istraživačkom i dijagnostičkom smislu, dovela je do uređenja kompletne delatnosti INEP-a na način koji mu je omogućio dobijanje međunarodnog sertifikata o uspostavljenom sistemu kvaliteta ISO 9001 i ISO 13485 (za označavanje proizvoda CE znakom), a laboratorija INEP-a je akreditovana prema standardu ISO/IEC 17025.
Dubravka Marić
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
