FOSILI

Dr Gordana Jovanović

Četiri miliona godina u stenama debljine 2 m

Na obalama jurskog mora

Geološki profil na Grebenu (pored obale Dunava).

Srbiju i njene oblike života najčešće posmatramo onako kao što vidimo danas. Međutim, i Zemlja i živa bića su se dramatično promenili kroz vreme. Dokazi za to potiču od nečega što gledamo svakodnevno, ali na njih ne obraćamo dovoljno pažnje. To su stene o kojima uglavnom razmišljamo samo kad su nam iz nekih razloga potrebne ili kad u njima pronađemo ostatke drevnog života. Svaka od njih nam može ispričati drugačiju priču.

Iako postoje mišljenja da zbog procesa fosilizacije samo jedan od milion živih organizama ima šansu da se sačuva u fosilnom obliku, s pravom možemo reći da neki tereni Srbije sadrže geološke profile sa velikim brojem fosila. Neki čvrsti skeleti ovih životinja su brzo zatrpani sedimentom i odlično očuvani, dok su drugi rastvoreni nakon sedimentacije, a na njihovom mestu je ostajao slobodan prostor na kojem su nastali samo kalupi i otisci. Oni ponekad dosta dobro odražavaju građu njihovih ljuštura. Stepen očuvanosti ovih fosila nije jednak u prostoru i vremenu pa, pored određivanja taksona, mogu nam dati i druge dragocene informacije o poreklu materijala i procesima koji su ih zadesili nakon smrti.

Dve duge priče o istoriji života

Postoje dve duge nezavisne priče o istoriji života fosilnih organizama. Prva se odnosi na raspored i odnose među živim i fosilnim organizmima koji odražavaju evolucione odnose (filogenija).

Druga priča objašnjava stratigrafske i vremenske odeljke u kojoj se grupe organizama pojavljuju u fosilnom obliku. Naučnici objedinjavaju ove dve priče i na kladogramima (grafikonima) prikazuju sličnost i srodnost vrsta i njihove zajedničke pretke. Međutim, obe priče se moraju posmatrati kritički jer, kad obe sadrže slične informacije o redosledu filogenetskog grananja i rasporedu fosila u stenama, istinitost zaključaka je pouzdanija. Kad je redosled filogenetskog grananja u suprotnosti sa redosledom u stenama, tumačenja su često problematična. Neki fosili kao što su amoniti su tako popularni i poznati da nisu potrebna nikakva tumačenja ni opisi. Ali, s obzirom na njihovu veliku raznovrsnost, i dalje postoji debata o tome kako su živeli. Stručnjaci koji proučavaju amonite se slažu da su, sa ekološkog asprekta, veoma različiti i, u širem smislu, mogu se podeliti na amonite koji se kreću blizu dna, amonite koji aktivno plivaju u vodi i amonite koji su kroz vodu bili nošeni strujama i kontrakcijom mišića, slično kretanju današnjih meduza. Ogromno bogatstvo amonita, u jurskim slojevima Britanije, Francuske, Nemačke, Švajcarske, Srbije i drugih evropskih zemalja je bilo inspiracija za razvoj savremenog koncepta biostratigrafije, hronostratigrafije, korelacija i paleogeografiskih zaključaka. Srbija čuva dragocene nalaze amonita koji su česti u mezozojskim stenama zajedno sa drugim beskičmenjacima, ali sa aspekta preciznog utvrđivanja starosti jurskih stena u nekim lokalitetima, najvažniji su amoniti.

Kanjon Boljetinske reke,
pre oko 160 miliona godina

Jedan od mezozojskih perioda poznatih po bogatstvu fosila i povoljnih klimatskih uslova je jura, koja je trajala od pre 199 do pre 145 miliona godina. Ovaj period je dobio naziv po planinskom vencu Juri u centralnoj Evropi, između Švajcarske Francuske, ispred zapadnog alpskog luka, gde su prvobitno identifikovani slojevi krečnjaka iz tog perioda. Jura je podeljena na lijas, doger i malm. Srednji deo jurske periode (doger), počev od najmlađih pa do najstarijih obuhvataju sledeći katovi (u milionima godina): kelovej (166.1–163.5), bat (168.3–166.1), bajes (170.3– 168.3), alen (174.1–170.3). Na osnovu pojava nekih vrsta amonita izdvojene su zone i podzone.
Početkom jure, došlo je do uzdizanja nivoa mora i širenja velikih vodenih površina na planeti nauštrb kopnenih, što je zapaženo i prostorima današnje Srbije. Sedimenti jurske periode imaju široko rasprostranjenje u Srbiji i mogu se pratiti od Dunava na severu, preko Golubačkih planina, Rtnja, Kučaja, Vidliča, Stare planine, Miroča i dr. Tragovi “jurskog mora” su pouzdano utvrđeni, a njihovi sedimenti pružaju mnoštvo informacija za tumačenje istorije mora Tetisa, zbog čega su neki od njih svrstani u međunarodno značajne geološke lokalitete. Tokom srednje jure (dogera), velika morska transgresija je zahvatila prostore severoistočne Srbije i susednih zemalja. Stene iz ovog perioda su bogate faunom puževa, školjaka, amonita, belemnita i krinoida, među kojima najveći značaj za utvrđivanje starosti stena i detaljnije stratigrafske podele, kao što je podela na zone, imaju amoniti. Ovaj vremenski interval pokazuje niz geoloških događaja koji se mogu pratiti na desnoj strane obale Dunava.
Posebno se ističu tereni severoistočne Srbije (Boljetin, Radovanski potok i Ribnica, kod Donjeg Milanovca), koji su po ovoj fauni postala poznata nalazišta. Geološki profili su otkriveni prilikom izgradnje puta Beograd-Kladovo.

Stručnjaci Prirodnjačkog muzeja su, pre nekoliko decenija, prikupljali fosilni materijal sa novootkrivenih lokaliteta, za potrebe Hidroelektrane „Đerdap“ i Geološke karte područja Đerdapa, a glavni cilj je bio: prikupiti što više materijala pre nego što će nivo Dunava biti podignut nakon izgradnje Hidroelektrane. Slojevi sa amonitima poznati pod nazivom “Klauska facija” ili „Klauski slojevi“ su retki u našoj zemlji, zbog čega im je posebno posvećena pažnja. U njima su sačuvani ostaci amonita iz više biostratigrafskih zona. Smene sedimenata i zajednice fosila su dokaz stratigrafske i taphonomske kondenzacije i, u tom smislu, amoniti su delimično omogućili rekonstrukciju sleda događaja koji su doveli do nastanka ovih sedimentnih stena. Najbolje očuvani primerci su pronađenu u krečnjacima na lokalitetu Greben, u njegovom donjem delu, dok su u gornjem krečnjaci nesto peskovitiji. Oko 35 vrsta je određeno na Grebenu: Cadomites rectelobatus, Bullatimorphites bulatus, Procerites procerus, Nannolytocereas tripartitum. U Radovanskom potoku je konstatovano skoro 40 vrsta amonita, gde su neki primerci dostigli dimenzije u prečniku do 0,5 m. To su predstavnici Phyllocerathidae i Persphinctidae. Amoniti pripadaju bajeskom, batskom i kelovejskom katu, a na osnovu pojava nekih vrsta konstatovane su zone: parkonsoni (gornji bajes), bat je zastupljen sa svim njegovim zonama od zigzag do discus zone, donji kelovej macrocephalites zona).
Život se u jurskom moru odvijao na različitim dubinama, pretežno u sublitoralu koje je bilo izloženo dejstvu talasa i struja; morsko dno je bilo peskovito-muljevito. Među najatraktivnijim oblicima bili su puževi i školjke koji su živeli na morskom dnu ili u njemu bili delimično zakopani, dok su amonitske ljušture nakon smrti žuivotinja iz nešto dublje morske sredine donete stujama i zatrpane sedimentom u ulegnućima na morskom dnu zajedno sa ljušturama drugih organizama. Tako su amoniti postali ključni svedoci da je okolina Donjeg Milanovca bila povezana sa otvorenim morem. Prepoznavanje dobro očuvanih i loše očuvanih primeraka (fragmenti , kalupi i spoljašnji otisci ljuštura) kao i njihove veze sa smenama sedimenata, ukazuju na postojanje plitkovodne morske sredine tokom srednje jure.
Ako se posmatra profil na Grebenu pored Dunava, zapažaju se skoro hozontalni slojevi gvožđevitih krečnjačkih stena crvenkaste boje sa nodulama limonita i hematita. Preko njih se nalaze sedimenti donje krede. Profil se smatra jednim od najboljih u ovom delu Karpato-Balkanida, a na osnovu amonitima utvrđena starost je srednja jura (doger). Nagomilavanja fosila u vrlo tankim slojevima sedimenata koji čine profile male debljine (do 2 m), može se objasniti pojavom stratigrafske kondenzacije, što znači da je prinos sedimentnog materijala bio veoma smanjen.
Za razliku od Grebena, slojevi stena u potoku Ribnica imaju skoro vertikalni položaj. Očigledno je da su tektonski procesi ovde doveli do pomeranja “klauskih slojeva” iz prvobitno horizontalnog do skoro vertikalnog položaja. Više raseda ili razloma zapaženo je na ovim terenima, a dogerski sedimenti su od lijaskih odvojeni rasedom.

Niz slojeva sa amonitima u Ribnici predstavlja srednju juru, od bajesa do donjeg keloveja. Iako je i ovde debljina sedimenata mala i iznosi do 2 m, oni sadrže veliki broj fosila (40 vrsta amonita) što takođe ukazuje na stratigrafsku kondenzaciju. Pored dobro očuvanih primeraka, mogu se naći i fragmenti njihovih ljuštura, koje su posle smrti bile lako pomerane talasima i strujama koji su doveli do oštećenja. Slično Grebenu i Radovanskom potoku, nataloženi u ulegnućima na nekadašnjem morskom dnu, gde se sada nalazi ušće Ribnice u Dunav. Na osnovu vertikalnog rasprostranjenja amonita utvrđeno je da pripadaju vremenskom intervalu od gornjeg bajesa (parkinskoni zona), zatim batskom katu sa svim njegovim zonama od zigzag do discus zone kao i donjem keloveju (macrocephalites yona). Preko srednjeg, leže dobro uslojeni i naborani krečnjaci gornje jure.

Neki bivši stanovnici okoline Donjeg Milanovca

Amoniti, sada izumrla grupa cefalopoda, imali su uspešnu ekološku i evolucionu istoriju preko 300 miliona godina, preživljavajući najmanje tri glavna događaja masovnog izumiranja. Ovi mekušci, zbog njihove široke geografske distribucije, služe za proučavanje biostratigrafije, paleobiodiverziteta, biogeografije i makroevolucije. Morfologija ljušture i njene unutrašnje strukture daju važne informacije za određivanje taksona, kao i za njihovu paleobiologiju (npr. di

morfizam, odlike staništa, migracije tokom seksualne zrelosti i dr). U “Klauskim slojevima” kod Donjeg Milanovca je, na osnovu morfologije ljušture, prepoznato nekoliko desetina vrsta među kojima treba spomenuti sledeće:
Parkinskonia pseudoparkinsoni je pronađena u Ribnici, u sedimentima bajeskog kata, gde je u odnosu na druge lokalitete najbrojnija. Parkinsonia je skoro diskoidalnog oblika sa evolutnim (što znači da su zavojci samo malo pokriveni) i spljoštenim zavojcima na bočnim stranama, zbog čega na poprečnom preseku ima ovalan do trapezoidalan oblik. Za ljušturu se može reći da je brzo rasla, pošto su 1/2 do 4/5 zavojka prilikom rasta ljušture ostali nepokriveni prethodnim zavojcima.

Naši primerci imaju 5 do 6 zasvojaka, prečnik 13 cm. Širina zavojaka je manja od visine i najveća je u predelu pupčanog oboda od kojeg polaze glavna rebra prema sifonalnom regionu. Rebra se granaju na dve grane, broj glavnih rebara iznosi 50. Kada pogledamo primerak Parkinsonia, videćemo veliku otvorenu spiralu u sredini koja se naziva "umbilikus" ili “pupak”. Javlja se u zoni Parkonsonia parkinsoni–bajeski kat. Vrsta je poznata i u Francuskoj.
Perishinctes je jedan od najboljih indeks fosila, mnoge vrste su postojale samo u relativno kratkom vremenskom periodu (često nekoliko desetina hiljada godina), i tokom tog vremena postale su široko rasprostranjene u smislu geografske distribucije. To je vrlo tipičan amonit koji puno govori o ovoj posebno interesantnoj grupi izumrlih organizama. Perisphinctes takođe ima evolutnu ljušturu. Oblik je diskoidalno-ovalan, viši nego širi, glavna rebra su jača na spoljašnjoj strani nego na unutrašnjoj strani. Poprečni presek zavojaka ima skoro kružni oblik. dok su sporedna tanka, pupak je širok.
Pored evolutnog tipa ljuštura, pronađeni su retki predstavnici roda Chamoussetia koji imaju involutnu ljušturu (vidi se jasno samo poslednji zavojak), uzak pupak, dosta tankih rebara, a poprečni presek zavojaka je skoro trouglast. Za sada su otkriveni samo u Radovanskom potoku i u Ribnici.

Dr Gordana Jovanović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"