JUBILEJI

M. Rajković

Dva veka od Vukovog Srpskog rječnika iz 1818. i savremene srpske leksikografije

Rečnici su više od knjiga

Šesnaesti međunarodni kongres slavista (1000 učesnika iz 43 zemlje), održan u Beogradu od 20. do 27. avgusta 2018, u godini važnog jubileja - dvestogodišnjice prvog izdanja Vukovog Rječnika, bio je zvezdani trenutak da se srpska leksikografija predstavi javnosti. U Galeriji nauke i tehnike SANU upriličena je inventivno osmišljena izložba Srpska leksikografija od Vuka do danas, sa reprezentativnim katalogom istog naziva koji pregledom 25 rečnika i tipova rečnika na 400 strana prevazilazi publikaciju ove namene. Izložbu je inicirao prof. Boško Suvajdžić, predsednik Međunarodnog komiteta slavista, a pripremili vrsni znalci naše rečničke baštine Rajna Dragićević (Filološki fakultet u Beogradu) i Nenad Ivanović (Insitut za srpski jezik SANU). Bila je to glavna prateća manifestacija dostojna ove najveće smotre slovenskih jezika, književnosti i kultura.

Organizator je izložbom i specijalnom temom kongresa posvećenom znamenitom Vukovom delu, obeležio dva veka od Rječnika iz 1818, kao važan zadatak srpske naučne i kulturne istoriografije.

Kontinuitet rečničke kulture

Izložba je imala tri jasna cilja: istorijski, kulturni i naučni. U nizu najznačajnijih srpskih leksikografa “orijentisanih ka savremenim evropskim lingvističkim idejama”, Đure Daničića, Stojana Novakovića i Aleksandra Belića, Vuku kao leksikografu dato je“početno mesto”. U Predgovoru katalogu, R. Dragićević objašnjava: “Ovakvom postavkom istorijskog segmenta izložbe nastojali smo da istaknemo kontinuitet naše rečničke kulture sagledan u svetlu međusobnih veza i uticaja između pomenutih naučnika”.
Reč je o pojedincima koji su najzaslužniji za razvoj srpske leksikografije u protekla dva veka, koja možemo podeliti na četiri perioda: vukovsko-daničićevski, novakovićevski, belićevski i ivićevski.
Na drugom mestu, izložba je skrenula pažnju javnosti na “značaj rečnika” kao “knjiga koje su više od knjiga”, riznice leksičkog blaga, etnografskih i kulturoloških podataka o istoriji srpskog naroda. I ne samo to. Kako ističe prof. Dragićević, oni pružaju “vernu sliku stanja u društvu određene epohe”; odražavaju duhovne i naučne ideje koje je srpski narod pratio kroz vreme, njegovo razumevanje sveta i jezika kojim se služi. Treći cilj autora nije bio ništa manje značajan: da strane slaviste, učesnike kongresa, upozna sa nastajanjem najvažnijih srpskih rečnika i razvojem leksikografskih ideja i koncepcija u kulturnoistorijskom kontekstu. To je tražilo “zadiranja u prošlost” Društva srpske slovesnosti, SKA/SANU i Matice srpske.
“Svim ovim institucijama i naučnicima vezanim za njih izrada rečnika bila je na vrhu liste prioriteta. Teško je zamisliti nauku koja kao leksikografija prožima sve faze SANU, od osnivanja do danas, i koja povezuje toliko članova SANU”, kaže RajnaDragićević i navodi samo neke od njih: Stojan Novaković, Aleksandar Belić, Irena Grickat, Mitar Pešikan, Pavle Ivić, Aleksandar Loma, Predrag Piper, Ivan Klajn, Aleksandar Kostić.
Svako ko je pažljivo video izložbu mogao je, i u Prokrustovom prostoru Galerije nauke i tehnike (Galerija SANU je bila primerenija temi i događaju, ali neko je zaboravio na Pančićev amanet), jasno da prepozna taj “lanac značajnih srpskih intelektualaca od Vuka do današnje generacije lingvista, koji su se, izrađujući rečnike, nadovezivali jedni na druge, a istovremeno ostavljali lični pečat u srpskoj leksikografiji za buduće naraštaje”.
Rajna Dragićević je pisac prvog poglavlja u katalogu “Vuk Stefanović Karadžić, Srpski rječnik istolkovan njemačkim i latinskim riječima, Beč, 1818”.
- U srpskoj lingvistici još uvek se smatra da savremeni srpski književni jezik počinje od Vuka i traje do danas. Kada se služimo vremenskim orijentirom “od Vuka”, to, u stvari, znači od Vukovog Rječnika iz 1818. godine u kome je on  postavio osnovicu reforme jezika. Dakle, veličina ovog dela jeste u tome što su u njemu postavljeni temelji onog jezika kojim se i danas služimo.
Vuk je izradi rečnika pristupio na nagovor Jerneja Kopitara, koji je u Vuku “video reformatora sposobnog da gramatički i leksički opiše srpski narodni jezik. Kopitarova motivacija” veli, “bila je dvostruka - na jednoj strani, kao austrofil, želeo je da Srbe odvoji od Rusa, a na drugoj strani, kao slavenofil, želeo je da se popiše i tako sačuva srpska leksika. Prema nekim Vukovim pismima, reči za Rječnik počeo je da sakuplja 1813. godine u Brzoj Palanci, a najveći deo posla obavio je 1816. godine u manastiru Šišatovac, gostujući kod pesnika arhimandrita Lukijana Mušickog. Vuk tamo beleži reči iz rodnog Tršića, po sećanju. Kopitar mu je pomagao tako što mu je iz Beča poslao starije ilirske rečnike, koji su u leksikografskom smislu bili vrlo moderni, pa se Vuk ugledao na njih, ali i preuzimao neke reči koje je čuo u narodu.”

Slika narodnog života

Godine 1817. Vuk i Kopitar su već vredno prevodili srpske reči na nemački i latinski jezik. Prvobitna ideja bila je da se reči prevode na italijanski i nemački, ali se od toga odustalo. Naš sagovornik podseća na reči Pavla Ivića, da se očekivalo da će “na najveći otpor naići narodni jezik očišćen od crkvenoslovnskog, revolucionisani pravopis i jekavsko narečje”. Umesto toga, najveće zgražanje izazvala je latinična jota u Vukovoj ćirilici i mnogobrojne vulgarne reči. Kritičari su smatrali da će Vuk ‘pošokačiti’ Srbe pozajmljivanjem latinične jote. Naročito su vulgarizmi izazvali veliku pažnju u celoj javnosti, a posebno kod prenumeranata koji su svojim prilozima značajno pomogli da se ova knjiga objavi. “Dok se još nije znalo da će Rječnik sadržati i opscene reči, roditelji su ga naručivali za svoju decu, kao uspomenu. Knjige nisu bile dostupne i taj poklon se smatrao dragocenim”, veli.
U Rečniku su objavljena imena prenumeranta i njihove dece, kao svedočanstvo o sebi i kao uspomena budućim generacijama. Tako, prof. Dragićević navodi sledeće zapise: Gospođa Ana Teodorović, udovica, rođ. Palikuća, za Petra, Dimitrija, Anastasiju, Jekaterinu, đecu svoju; Vilip Cvjetković, velikokupac, za Konstantina i Pavla, sinove svoje; Petar Teodorović, velikokupac i žena mu, gospođa Anastasija, za Đorđija, Konstantina, Stanislava, Aleksandra Vilipa, Vasiliju, Jelisavetu, đecu svoju (7), za sirotnu mladež opšt. Trjestanske (6). I pita: “Možemo samo da zamislimo kako je reagovala ova konzervativna gospoda na opscene reči u knjizi koja je trebalo da vaspitava njihovu decu i da im ostane trajna uspomena na roditelje.Podaci o prenumerantima na Vukov Rječnik “predstavljaju dragocenu bazu podataka za istraživanja iz različitih nauka.”
Rječnik sadrži sliku sveta srpskog naroda na početku XIX veka. U bibliografijama radova o ovom rečniku zabeleženo je mnogo analiza različitih segmenata iz  narodnog života koje je Vuk u njemu obradio. Tako, R. Ljubinković analizira igre u Rječniku i navodi i ove primere: klis, krmača, prsten, banati se, gavranja (pastirska), gonetalica, kupa, lončić (dečja), navlačkapa, ćuškapa, nožak, pipavica (dečja), poletiš, plojka, popik, žmura, titara, ćeralica, fen, fes, čula, šapac, šparta (dečja), uskučkobila, bubalica, viriz, vota-fota, metaljka, ćulanje, halka, čuljajka, cupkanje, cucanje  itd. Neobično je, kaže, koliko su igre činile sastavni deo života srpskog naroda, i dece i odraslih.

Analizu leksikekojom se označavaju vršioci radnje i nosioci zanimanja u Vukovim rečnicima sprovela je J. Matijašević. Ona razvrstava vršioce radnje ili nosioce zanimanja u nekoliko grupa – zemljoradnike (težak, ratar, paor, orač, kopač itd.), stočare (pastir, čobanin, planinar, kravar, volar, kobilar, svinjar itd.), zanatlije (kovač, puškar, čarapar, užar, sapundžija, lojar itd.), ugostitelje (kafedžija, krčmar, birtaš, meandžija itd.). U rečnicima se pravi distinkcija između gradskih i seoskih zanimanja, muških i ženskih, onih koja su se vezivala samo za određene nacionalne pripadnosti. Nalbanta/nalbantin je tako bio potkivač konja. To zanimanje je bilo gradsko i obavljali su ga samo Turci. Kašike su pravili samo vlaški Cigani. Neki zanati bili su vrlo ugledni, kao krojači, sajdžije, zlatari/kujundžije, berberi.
Mit o Vukovom Rječniku je, ukazuje, “praćen brojnim stereotipima” sa kojima se ona susreće u radu sa studentima. “Svake godine se”, veli, “ispostavi da, do četvrte godine studija, većina studenata nikada nije imala u rukama ovu knjigu, iako studiraju srpski jezik i znaju da ona predstavlja najvažnije Vukovo delo. Ova činjenica pokazatelj je da se u nastavi srpskog jezika u našim školama Vuku i njegovom delu pristupa neinventivno, sa puno stereotipa, uz brojne superlative, prema kojima učenici, a zatim studenti, često osećaju otpor i ne razumeju ih.”
Učenici, pa čak i neki student, misle da se njegova revolucionarnost, na primer, ogleda u tome što niko pre njega nije uvodio narodni jezik u književnost i da je on, bez bilo kakvog oslanjanja na prethodnike, reformisao azbuku. Prema tom uvreženom stereotipu, sve potiče od Vuka, pa i srpska leksikografija. Snaga stereotipa je toliko jaka, naglašava prof. Dragićević, da čak i posle odslušanog kursa iz istorije srpske leksikografije (na kojem se dužna pažnja posvećuje predvukovskoj leksikografiji) ima studenata koji na ispitno pitanje o najstarijem srpskom rečniku, bez razmišljanja, odgovaraju da je to, naravno, Vukov Rječnik.

Razgranata naučna disciplina

Govoreći o razvoju srpske leksikografije u XIX, XX i XXI veku, podseća nas na reči prof. Darinke Gortan Premk, dugogodišnjeg srpskog leksikografa, na izradi Rečnika SANU, da se srpska leksikografija razvijala “u prelomnim i uznosnim vremenima”. I zaista je tako, potvrđuje. “Istorija leksikografije svedoči o tome da je nastajanje svih najznačajnijih srpskih kulturnih institucija praćeno idejom o izradi rečnika srpskog jezika. Međutim, uznosi kratko traju pa se započeti leksikografski poslovi sporo odvijaju i obično nemaju podršku države.”
Uprkos nepovoljnim okolnostima, rezultata, ipak, ima. Danas nastaje sve više specijalnih rečnika srpskog jezika, kao što su: derivacioni, frekvencijski, asocijativni, terminološki, frazeološki itd. Mnogi od njih svoju bazu imaju u velikim deskriptivnim rečnicima, kao što su rečnici SANU ili Matice srpske. Rajna Dragićević ukazuje da je izrada novih rečnika “važan zadatak” srpske leksikografije. Nedostaju nam gotovo “svi tipovi rečnika”. U skladu sa potrebama ovog veka, i savremeni elektronski rečnik srpskog jezika koji bi se svakodnevno ažurirao.
-Rečnici nastali poslednja dva veka interesovanja srpskih leksikografa za reč, kaže koautor izložbe Nenad Ivanović, simbolizuju evoluciju njihovih pogleda na leksiku, koja je obeležila vreme između početka XIX i početka XXI veka. Ta evolucija počinje sa Vukovim Rječnikom kao “kombinacijom etnografske i leksikografske studije”, i grana se u više pravaca: ka celovitom opisu reči u sistemu standardnojezičke norme, koji karaktereriše rečnik savremenog jezika, ka opisu porekla reči i njenog istorijskog trajanja, ka negovanju dijalekatskih reči, ka različitim vidovima naučnog predstavljanja leksike.

-Rečnici su više od knjiga, jer predstavljaju odraz civilizacijskog nivoa govornika nekog jezika, njihovih znanja o svetu i načina na koji ga poimaju i ocenjuju,  naglašava Rajna Dragićević, vodeći srpski leksikolog i jedan od vodećih svetskih leksikologa, autor još jednog kapitalnog leksikološkog dela Srpska leksika u prošlosti i danas (2108).
Izložba Srpska leksikografija od Vuka do danas, kroz sliku o srpskim rečnicima, prikazala je, bar u nekoj meri, i razvoj srpske nauke i kulture.
Trud svih saradnika na predstavljanju srpske leksikografije, tvoraca postavke, njenih dizajnera, pisaca priloga u katalogu, nije bio uzaludan. Svi su na ovoj izložbi, iz istorije srpske leksikografije mogli nešto da nauče. Ona je lep primer negovanja kulture sećanja i omaž jednom kolektivnom, besceno važnom, a “u suštini anonimnom poslu”.

M. Rajković

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"