OKO PLANETE

BOTANIKA

Crvene bobice starije od dinosaurusa

Priroda Srbije bogatija je za još jednu novu vrstu, i to reliktnu, saopštio je ovih dana Prirodnjački muzej iz Beograda! Dr Marjan Niketić, muzejski savetnik i ugledni srpski botaničar, otkrio je na Staroj planini prošlog juna manju populaciju nove vrste biljke za floru Srbije, pod nazivom patuljasta efedra (Ephedra distachya L.), i o tome nedavno izvestio u časopisu Botanica Serbica.
Mada se odavno se zna da su efedre rasprostranjene u toplijim i suvljim delovima Balkanskog poluostrva, a da ponekad zađu dublje u kontinentalni deo (najbliža populacija živi u Bugarskoj, 20-tak km od granice sa Srbijom), za postojanje predstavnika ovog roda u flori Srbije nije se znalo. Do otkrića je došlo tokom prošlogodišnjih istraživanja u podnožju Stare planine, u okolini Knjaževca, na zaštićenom području parka prirode. Jedva 70 jedinki koje zbog prošlogodišnje suše nisu ni 'cvetale', niti razvile veoma dekorativne 'bobice', živelo je na površini manjoj od 200 m2.
U narodu su ovi neobični zimzeleni bezlisni žbunovi sa crvenim bobicama (semena sa mesnatim omotačem), poznati kao vilina brada, metlina, kositernica ili vlasac. Ephedra L. kako glasi njihov zajednički latinski naziv, dobro su prilagođene izuzetno sušnim uslovima, gde druge biljke teško opstaju. Za razliku od poznatih mediteranskih efedri, naša biljka potiče iz pustinjskih i polupustinjskih krajeva Srednje Azije. Tamo je česta na peščanim dinama, na slanom i kamenitom tlu, dok u Evropi uglavnom raste na peščanim plažama od Mediterana do Atlantika. Pripadnici grupe ovih biljaka su relikti, a njihova starost se procenjuje na 250 miliona godina. To znači da su se njihovi preci pojavili pre dinosaurusa, četinara i biljaka cvetnica! Čitavoj grupi biljaka zapretilo je istrebljenje tokom ekspanzije cvetnica, ali su se neke vrste ipak prilagodile, delom zahvaljujući lekovitom alkaloidu efedrinu, koji ih štiti od insekata, tako da je većina današnjih vrsta nastala pre ledenog doba.
Za potrebe razmnožavanja razvijaju se posebne strukture, koje se nazivaju lažnim cvetovima. Zato je doskoro postojala pogrešna teorija da i biljke cvetnice potiču iz iste linije. U stvari, reč je o posebnim organima, koji su nastali redukcijom čitavog skupa šišarki i koji po građi podećaju na prave cvetove. Vrste se često oprašuju vetrom, ali za neke postoje posebni moljci, koji se noću hrane slatkim nektarom i prenose polen. Kod jedne primorske vrste nedavno je otkriveno da je lučenje slatkog nektara u potpunom skladu sa mesečevim menama. To znači da je, u vreme punog meseca, kada je vidljivost najbolja, izlučivanje nektara najintenzivnije. Ovakva pojava nezabeležena je u biljnom carstvu!
Lekoviti alkaloid efedrin (koristi se za poboljšanje koncentracije, smanjenje apetita, tretiranje niskog pritiska uzrokovanog anestezijom i lečenje nosnog zagušenja), danas se dobija sintetičkim putem. Kod evropskih vrsta koncentracija ovog jedinjenja veoma je niska, pa se za lečenje koriste samo kineske vrste, one bogate efedrinom. Patuljasta efedra ima status retke i ugrožene vrste, a na osnovu IUCN (The International Union for Conservation of Nature) kriterijuma, populacija efedre u Srbiji procenjena je kao krajnje ugrožena.

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"