BIOLOGIJA
Dr Barbara Radulović
Eksperiment prirode
Život ispod vulkana
 Jedna od najvećih vulkanski erupcija u novijoj istoriji dogodila se 1883. godine na vulkanskom ostrvu Krakatau, smeštenom izmedju Sumatre i Jave. Procenjuje se da je ova erupcija odnela 36.000 ljudskih života, izazvala pojavu cunamija i dovela do privremenog pada temperature na čitavoj planeti. Osim ovoga, erupcija je za posledicu imala i to da je ostrvo ostalo potpuno nenaseljena oblast, bez ijedne biljne i životinjske vrste u bujnom tropskom području Indonezije. Istovremeno, ovo područje je postalo i svojevrsna laboratorija na otvorenom u kojoj je bilo moguće istraživati složena pitanja koja se odnose na brzinu širenja biljnih i životinjskih vrsta.
Tri godine nakon erupcije, na ostrvo su stigli prvi istraživači i konstatovali da je na tlu izgrađenom od vulkanskog pepela rastao pokrivač plavo-zelenih algi, bakterija i mahovina, mestimično paprati kao i nekih cvetnica. Deset godina posle erupcije koja je uništila organski svet, Krakatau je bio dobro naseljen biljkama, mestimično čak i bujnom vegetacijom. Među životinjama glavni su bili insekti i pauci, zatim gušter Varanus, a 1921. godine na ostrvu pokrivenom brojnom tropskom vegetacijom živelo je preko 500 vrsta životinja.
Naseljavanje Krakataua pokazuje kako živi svet u etapama osvaja nenaseljeni prostor i kako se formira jedna biocenoza. Putevi kojima je živi svet osvojio ovo pusto vulkansko ostrvo bili su složeni i u nekim pojedinostima skoro neverovatni: miševi i gušteri transportovani na stablu kokosove palme koje je otkinuo neki tajfun, mladunci slepih miševa oduvani vetrom, zmije nanešene talasima, ptice koje su pronašle miran kraj za svoja gnezda itd. Posebno je značajno, da je najbliže naseljeno ostrvo udaljeno od Krakataua više od 18 km.
Novoizniklo ostrvo
Naseljavanja ovog ostrva je istorija jednog gorostasnog eksperimenta prirode koja nam pre svega pokazuje da nenaseljena područja na Zemlji nikada ne mogu ostati bez života, već da će ih život pre ili kasnije osvojiti, bez obzira na prepreke. Ponovna pojava živog sveta na opustošenom ostrvu zasutog vulkanskim materijalom pokazuje, u najfinijim pojedinostima, kako se formira jedna životna zajednica i kako pojedine organske vrste, ponekad na skoro avanturistički način, dospevaju u novi životni ambijent sa neizvesnim uslovima.
Osim ovoga, postoji i niz drugih primera koji pokazuju kojom brzinom je život osvajao opustošene predele u kojima, u nekoj određenoj vremenskoj fazi, nije postojao nijedan živi organizam.
Blizu južne obale Islanda, u vodama severnog Atlantika, kao posledica podmorske vulkanske erupcije 1963. godine, nastalo je vulkansko ostrvo Surtsi (ime je dobilo po bogu vatre Surtu) koje je od 2008. godine na UNESCO-voj listi svetske kulturne baštine. Prvi znaci erupcije primećeni su rano ujutru 14. novembra 1963. godine; pretpostavlja se da je erupcija započela nekoliko dana ranije, na morskom dnu, na dubini od oko 130 m. Početak erupcije karakterisale su faze izuzetno jakih eksplozija tokom kojih se užarena magma, zbog naglog hlađenja u kontaktu sa morskom vodom, transformisala u ogromne količine vulkanskog pepela, što je za posledicu imalo to da je ostrvo bilo formirano već narednog dana, 15. novembra.
Serija erupcija trajala je do juna 1967. godine. Tokom tog perioda ostrvo je menjalo oblik i veličinu. Erupcije na Surtsiju su završene 1967. godine; njegova površina je u tom trenutku iznosila 2,6 km2, izdizalo se 170 m iznad nivoa mora, odnosno 300 m iznad morskog dna. Nakon završene erupcije, otpočeo je proces erozije ovog ostrva koja je postepeno smanjivala njegovu površinu. Prema podacima iz 2012. godine, površina ostrva iznosila je 1,3 km2, a njegova najviša tačka je 155 m iznad nivoa mora. Procena o tome koliko dugo će ostrvo opstati zasnovana je na stepenu njegove erozije - pretpostavka je da će do 2100. godine gotovo sasvim iščeznuti.
Pojava fosila
Neposredno posle nastanka, ostrvo je bilo u potpunosti bez života, da bi tokom vremena postepeno bilo osvojeno od strane životinja i biljaka. Prvi insekti pojavili su se 1964, a 1965. otkrivene su i prve biljke (Cakile edentula) na Surtsiju. Ovaj mali kolonizator je uginuo sledeće jeseni kada je kiša vulkanskog peska zasula Surtsi. Kolonizacija ostrva od strane biljaka je veoma dug proces, naročito zbog zasipanja ostrva vulkanskim peskom, kao i zbog zimskih bura. Vrlo je teško proceniti koliko je vremena proteklo pre nego što je ostrvo prepokriveno travom i drugom vegetacijom. To je zavisilo, između ostalih činilaca, i od toga kojom su se brzinom povećavala ptičija naselja, budući da ptice proizvode dosta đubriva i donose sa sobom semenje novih biljnih vrsta. Do 2008. godine konstatovano je postojanje 63 biljne vrste koje naseljavaju ovo ostrvo.
Dve nedelje posle erupcije i izdizanja ostrva iznad površine okeana, po prvi put je primećeno sletanje ptica. U proleće 1970. godine pojavila su se prva dva para severnih galebova, sposobna za razmnožavanje. Oba para su izlegla mladunce, a u leto 1971. već se rezmnožavalo 10 do 11 parova severnih galebova. Na ostrvu je 1999. godine zabeleženo prisustvo 6 vrsta galebova koji su činili koloniju od 300 parova a, prema poslednjim podacima, na njemu je naseljeno 89 vrsta ptica zajedno sa 335 vrsta beskičmenjaka koji su na njemu našli svoje stanište.
Interesantno je napomenuti da su na ovom, veoma mladom ostrvu, pet godina posle erupcije pronađeni fosili. Tokom trajanja erupcije fosilonosni sedimenti ksenolita su, zajedno sa magmom, izbačeni na površinu. Konstatovani su foraminiferi kao najbrojniji, a nađeni su i ostaci serpulida, mekušaca i briozoa. Starost fosilne fauna datirana je kao kvartar.
Preobražaju do iščezavanja
Iz opisanih i brojnih drugih primera izvesno je da životne zajednice nastaju, razvijaju se i iščezavaju. U početnim fazama biljni organizmi su ti koji prvi pripremaju uslove za sledeće članove biocenoze. Oni menjaju pedološki sastav tla i čine ga plodonosnijim a zatim nove vrste biljaka, koje dolaze posle njih, nastavljaju da modifikuju prvobitne uslove biotopa i stvaraju mogućnost za pojavu sledećih stupnjeva razvitka. Po pravilu, pojedine vrste životinjskih organizama nastupaju paralelno sa određenim stupnjevima razvitka vegetacije jer biljke, menjajući abiotičke uslove biotopa, omogućuju pojavu i opstanak određenih životinjskih vrsta. Razvitak životne zajednice najčešće se zaustavlja na jednom stupnju koji u biljnoj ekologiji označavamo kao klimaks. U stadijumu zrelosti tj. klimaksu, životna zajednica ne ostaje večna i nepromenljiva, jer se niz životnih uslova, posebno klimatskih, neprestano menja tokom vremena, a te se promene odražavaju i na kvalitativan i na kvantitativan sastav zajednice.
U tim preobražajima životnih zajednica, neke organske vrste iščezavaju, dok se nove pojavljaju. Osim toga, menjaju se i brojni odnosi jedinki pojedinih vrsta, što uslovljava promenu opšte ravnoteže i izgled cele zajednice.
Preobražaji, čak i kada su vrlo postepeni i dugotrajni, često dovode do potpunog iščezavanja određenih životnih zajednica. U mnogim slučajevima te promene su nagle i katastrofalne i najčešće su posledica preteranog umnožavanja - ili obrnuto, naglog iščezavanja jedne određene vrste, ili čak dolaska neke nove vrste u biotop.
Životne zajednice, prema tome, nastaju, razvijaju se i preobražavaju, dostižu svoje klimakse i najzad iščezavaju. U celom tom procesu one su uvek kompleks u kome nerazdvojnu organsku celinu remete spoljašnji činioci.
Dr Barbara Radulović
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
