TEMA BROJA

A.P.

Ptice – Srbija

Provereno stanište za stotine vrsta

Što se tiče gnezdarica, evidentirano je gnežđenje 249 vrsta ptica, od čega se sada gnezdi 240 vrsta, svrstanih u 17 taksonomskih redova (kokoši, guske, gnjurci, golubovi, legnjevi, čiope, kukavice, ždralovi, štakare, nesiti, šljukarice, sove, orlovi i jastrebovi, modrovrane, detlići, sokolovi, pevačice). Srbija, kao relativna mala zemlja, nema izraženu raznolikost staništa, ili druge specifičnosti unutar regiona, što uslovljava da se većina vrsta može naći na gnežđenju u svim ili gotovo svim delovima zemlje. Postoje značajne razlike u bogatstvu ptica gnezdarica među regionima.

Regioni Srbije najbogatiji pticama gnezdaricama su Kosovo i Metohija i severoistočna i jugoistočna Srbija. Posmatrajući odvojenu grupe pevačica i nepevačica, situacija je sledeća: kod grupe nepevačica, najbogatiji region je Vojvodina, iza nje sledi istočna Srbija. Kod grupe pevačica, situacija je drugačija; kod njih je Vojvodina najsiromašniji region po broju vrsta, isto tako i zapadna Srbija, dok su nabogatiji regioni Kosovo i Metohija, istočna a zatim jugoistočna Srbija. Vojvodina je najbolje istražen region Srbije u odnosu na rasprostranjenost, gnezdeću brojnost pojedinih vrsta ptica i njihovih trendova.

U najbrojnije gnezdeće vrste ptica naše zemlje spadaju: zeba (Fringilla coelebs), vrabac pokućar (Passer domesticus), crnoglava grmuša (Sylvia atricapilla), poljski vrabac (Passer montanus) i velika senica (Parus major); a u najređe, ružičasti čvorak (Sturnus roseus), riđoglavi gnjurac (Podiceps grisegena), čaplja govedarka (Bubulcus ibis), rumenka (Carpodacus erythrinus) i druge. U Srbiji zimu provodi 220 vrsta ptica, a 53 vrste dolaze da zimuju u našim krajevima. Neke od retkih ugrožene i zaštićene ptica u Srbiji su: prdavac (Crex crex), stepski soko (Falco cherrug) veliki tetreb (Tetrao urogallus), patka njorka (Aythya nyroca), beloglavi sup (Gyps fulvus), orao krstaš (Aquila heliaca), belonokta vetruška (Falco naumanni), velika droplja (Otis tarda). U cilju popularizacije posmatranja ptica, svake godine oko 1. maja održava se otvoreno takmičenje „Veliki dan ptica”, sa ciljem da se, u toku 24 časa, vidi što više vrsta ptica unutar kruga prečnika 50 km.”Evropski vikend posmatranja ptica” (EuroBirdwatch) organizuje se u Srbiji svake godine, prvog vikenda u oktobru.

Najčešće vrste u Srbiji

Ptice urbanih sredina:

bela pliska, gradska lasta, divlji golub, gugutka, kukumavka, obični kos, seoska lasta, crna crvenrepka, crna čiopa.

Ptice travnih i žbunastih staništa:

vivak, vrana, gačac, jarebica, poljska ševa, fazan, crnoglava travarka. Ptice grabljivice: vetruška, eja močvarica, jastreb kobac, lastavičar, mišar, osičar, suri orao, crna lunja.

Ptice vodenih staništa:

barska kokica, barska strnadica, barska šljuka, bela roda, belobrka čigra, belorepan, bregunica, velika carska šljuka, veliki vranac, veliki ronac, vodenkos, vodomar, gak, gluvara, gluvara, zviždara, kašikara, krdža, labud grbac, liska, mala bela čaplja, mali vranac, mali gnjurac, obična čigra, obični galeb, patka dupljašica, patka njorka, plovka riđoglava patka, polojka, siva čaplja, sinji galeb, trstenjak cvrkutić, ćubasta patka, ćubasti gnjurac, čegrtuša

Ptice poljoprivrednih predela:

vrabac pokućar, vuga, drozd borovnjak, žutarica, zeba, zelena žuna, zelentarka, kukuvija, modrovrana, obična travarka, obična crvenrepka, poljski vrabac, prepelica, pčelarica, pupavac, rusi svračak, svraka, severna zeba, siva muharica, strnadica žutovoljka, ćuk, čavka, čvorak, češljugar, čižak.

Ptice šumskih staništa:

batokljun, belovrata muharica, brgljez, brezov zviždak, vatroglavi kraljić, velika senica, veliki detlić, golub grivnaš, drozd imelaš, drozd pevač, dugokljuni puzić, dugorepa senica, jelova senica, kraljić, krstokljun, mali slavuj, obična kukavica, obični zviždak, obični popić, plava senica, planinska siva senica, siva grmuša, siva žuna, siva senica, sojka, ćubasta senica, utina, carić, crvendać, crnoglava grmuša, šumska sova, šumski zviždak. Ptice planinskih šumskih i stenovitih staništa: bela čiopa, beloglavi sup, buljina, veliki tetreb, gavran, žutokljuna galica, zimovka, konopljarka, kos ogrličar, leganj, lešnjikara, obična beloguza, planinska trepteljka, planinski popić, puzgavac, sivi soko, crna žuna, šumska trepteljka, šumska šljuka.

Retke i zaštićene vrste

Među gnezdaricama, oko 40% vrsta ptica se nalazi na listi vrsta kojima su na nivou Evrope potrebne mere zaštite (Species of European conservation concern ili SPEC lista), a među njima je i 5 globalno ugroženih vrsta: patka crnka, orao krstaš, belonokta vetruška, velika droplja i prdavac. U Srbiji je zaštićeno 273 vrsta ptica. Kao i većina zemalja u svetu, i Srbija ima svoju „crvenu knjigu”, sa popisom životinja kojima preti izumiranje. Na globalnom nivou formirana je „crna knjiga”, koja beleži više hiljada vrsta koje je čovek zauvek uništio. Srbija je svoj doprinos ovoj knjizi dala sa 4 vrste koje su živele na našim prostorima, ali ih više nema. 

Ružičasti čvorak (Sturnus roseus):

samo jedno gnežđenje Ružičasti čvorak je ptica pevačica iz porodice čvoraka. Dugačak je 19-22 cm, a težak do 100 g. Obzirom da je ptica selica, granice naseljavanja i kretanja vrste se pomeraju. Nastanjuje stepska i poljoprivredna područja, a gnezdi se kolonijalno, na kamenjarima. U Srbiji je registrovano gnežđenje samo jednog para ova vrste u 2012. godini, u dolini Mlave kod Žagubice, što predstavlja prvo dokumentovano gnežđenje u Srbiji. Vrsta se povremeno viđa u jatima tokom reproduktivnog perioda, na raznim lokalitetima u Srbiji, ali gnežđenje nije dokazano. Velika invazija širom Vojvodine zabeležena je u maju 2008. 

Riđoglavi gnjurac (Podiceps grisegena):

zimuje kod nas Riđoglavi gnjurac je migratorna ptica vodenih staništa, dužine tela 40-46 cm. Gnezdi se u istočnoj i delovima centralne i severne Evrope, centralnoj i istoč- noj Aziji i delovima Severne Amerike. Populacije zimu provode uz obale severozapadne Evrope, na Jadranskom moru, uz istočne obale Azije i obale Severne Amerike. Uglavnom se hrani vodenim beskičmenjacima (krupnije larve vodenih insekata, rakovi i mekušci) i ribom u manjoj meri. U periodu reprodukcije nalažen je veoma retko, i to samo u Bačkoj i Banatu: ribnjak kod Novog Kneževca, Jegrička, DTD kanal, ribnjak kod Barande. Nije prisutan svake godine na tim lokalitetima. Trend populacije nakon 2000. godine ocenjen je kao umereno opadanje.

 Čaplja govedarka (Bubulcus ibis):

posle sto godina Čaplja govedarka je zdepasta čaplja sa rasponom krila 88-96 cm. Duga je 45-52 cm i teš- ka je 270 do 512 g. Ima relativno debeo vrat, krupan kljun i izgleda kao da je grbava. Odrasli, van sezone parenja, imaju uglavnom belo perje. Naseljava močvare, vlažne livade, pašnjake i savane u ravničarskim predelima. Nakon više od sto godina odsustva iz Srbije, ponovo je zabeleženo gnežđenje. Pojedinih godina u gnezdilišnom periodu, beleženo je u Potamiš- ju, na Carskoj bari, na Rusandi i Mirković bari kod Apatina, dok je viđena povremeno u Kapetanskom ritu, kod Novog Miloševa, na Zasavici i na Labudovom oknu. 

Rumenka (Carpodacus erythrinus)

menja boju Rumenka je duga 13-15 cm, teška 21 do 26 g, dok su krila duga 22-26 cm. Odrasli mužjak ima jarkocrvenu glavu, grudi i trtični deo, tamnobraon krila sa dve trake i beli stomak. Posle mitarenja, između septembra i oktobra, crveni delovi na mužjaku se povlače i tokom zime postaju svetliji. U reproduktivnom periodu zabeležena je samo na području Sjeničke visoravni, uz reku Vapu. Prisutna je na vlažnim livadama sa visokom travom i grmovima sa drvećem vrba i jova. To je prvi zabeleženi slučaj gnežđenja u Srbiji. Vrsta je verovatno redovna gnezdarica tog lokaliteta. Populacija se menja.

Belonokta vetruška (Falco naumanni):

mali soko Belonokta vetruškaje soko male veličine, dužine tela 27-33 cm, koji spada u grupu ptica selica. Staništa su joj suvi otvoreni i mozaični predeli u mediteranskim, stepskim i polupustinjskim područjima, često u okolini ljudskih naselja. Gnezdi se najčešće u šupljinama stena ili na građevinama, ređe u dupljama drveća. Gnežđenje je često kolonijalno. Populacija je u 20. veku naglo opala usled nestanka staništa, korišćenja pesticida i stradanja prilikom seoba, pri čemu je vrsta nestala iz velikog dela areala. U Srbiji je nekada bila redovna gnezdarica - ali se ne gnezdi u poslednjih nekoliko decenija. 

Stepski soko (Falco cherrug):

322 km/h Stepski soko predstavlja jednu od najvećih vrsta sokolova u svetu. Ova vrsta naseljava umereno vlažna i suva područja, sa različitim tipom reljefa i biljnog pokrivača. U Srbiji je malobrojna gnezdarica panonskog dela zemlje, uglavnom na području Banata i Bačke. Postoji mogućnost gnežđenja nekoliko parova na prostoru Negotinske krajine i jugoistočne Srbije, ali gnež- đenje nije dokazano, već su pojedinačne ptice i parovi viđani u periodu razmnožavanja. Stepski soko lovi tako što horizontalno progoni plen. Hrani se uglavnom pticama i glodarima. Najčešće lovi veverice i golubove. Stepski soko ne pravi sam gnezdo nego koristi tuđa, napuštena, obično gnezda gavranova. Leže 3 do 6 jaja, često se gnezdi i na liticama. Stepski soko je stekao popularnost zbog činjenice da je zabeleženo kojom se brzinom kreće kad lovi plen - 322km/h! Populacija je u umerenom opadanju poslednje dve decenije. U Srbiji, preme istraživanjima iz 2013. i 2014, gnezdi se 16-21 par.

Veliki tetreb (Tetrao urogallus):

peva a ne vidi i ne čuje Veliki tetreb je krupna ptica iz porodice koka koja živi u četinarskim šumama planinskih oblasti. Muž- jaci su lepši, znatno jači i kočoperniji od koka. imaju lepše perije. Oko očiju ih krasi izrazito crvena mesnata ruža,koja se proteže u obliku polumeseca. Rep velikog tetreba je poseban ukras njegovog tela, koji se veoma lepo prikazuje u svadbenim igrama. U periodu parenja, mužjak u praskozorje počinje sa svojim „brušenjem kose”, tj. pevanjem. U dugim pevanjima tetreb ne vidi i nečuje. Smatra se da zbog ljubavnog zanosa dolazi do anatomskih promena - zatvaranja ušnih duplji i očnih kapaka. Pritom tetreb ispruži vrat i pomera ga uvis i nadole. To dugo pevanje, bolje rečeno brušenje, ovladano zanosom, lovci često koriste kako bi našli ptice. Danas je u Srbiji populacija velikog tetreba procenjena na 70-85 parova. Od toga, u središnjoj Srbiji živi 10-15 parova, dok se ostatak populacije nalazi u južnoj Srbiji i na Kosovu i Metohiji. Iz ovih razloga, veliki tetreb je zakonom strogo zaštićen kao prirodna retkost Srbije i zaštićen je trajnom zabranom lova. 

Beloglavi sup (Gyps fulvus):

druželjubivi lešinar Beloglavi sup je retka vrsta orla lešinara, raspona krila do 3 m. Druželjubiv je, za razliku od ostalih lešinara. Prosečna težina ptice iznosi između 8-9 kg, a pojedini primerci mogu dostići do 11 kg. Gneždenje se obavlja na krečnjačkim stenama. Ono je grupno i obrazuju se kolonije, retko kad izolovani parovi. Izlegli mladunac ostaje na gnezdu, pre prvog leta, oko četiri meseca. Supovi polno sazrevaju sa oko 5 godina. Uloga beloglavog supa u lancu ishrane u ekosistemu je jedinstvena i nezamenljiva - isključiva hrana su mu uginule životinje, čime sprečava širenje zaraza i na taj način obezbedjuje „prirodnu reciklažu”. Redovno pretražuje područje prečnika 50-60 km oko odmorišta ili gnezda, a često i područje prečnika 120-150 km. Ova vrsta naseljava klisure Uvca, Mileševke i Trešnjice. Populacija je u posledenje tri decenije u stalnom porastu.

Patka njorka (Aythya nyroca):

društvena ptica Patka njorka je atraktivna vrsta patke, srednje veličine. Prirodna staništa su joj močvare i jezera oko metar ili nešto više dubine. Mužjaci su crvenosmeđe boje, dok su im krila i prsa tamnije boje. Na stomaku ima površinu pokrivenu belim perjem i ispod repa karakterističan beli trougao. Ženka je slična, ali bleđa, sa tamnim okom. Vrlo je društvena ptica te zimi formira velika jata. Ova vrsta naseljava Vojvodinu, gde živi 95% populacije. Najbrojnija je u Banatu i Bačkoj, gde ima velikih ribnjaka i akumulacija. U ostalim delovima Srbije povremeno se viđa u vreme gnežđenja na akumulacijama kod Paraćina i na barama Peštera. Populacija je u manjem porastu, pre svega oko ribnjaka i veštaćkih stajaćih voda.

 Velika droplja (Otis tarda):

ptičurina koja pamti Velika droplja je ptica iz porodice droplji i jedina vrsta roda Otis. To je najteža ptica letačica na svetu. Obič- no teži 10-16 kg, a najveći zabeleženi primerak težio je 21 kg. Ženke su za trećinu manje od mužjaka. Velika droplja je veoma nepoverljiva, pogotovo prema čoveku. Sa obzirom da ima odličan vid i dobro pamćenje, lako razaznaje crte lica. Velike droplje imaju veoma raznovrsnu ishranu, pa spadaju u grupu svaštojeda, iako kod većine vrsta preovlađuje biljna hrana. U Srbiji je vrlo retka gnezdarica - trenutno broji svega nekoliko parova. Održala se samo na severu Banata, u rezervatu Pašnjavi (okolina sela Jazova), gde se može naći do 30 jedinki.

Prdavac (Crex crex):

ljubavna pesma Ova vrsta ptice je dobila naziv po specifičnom načinu oglašavanja. Njegov pomalo iritantni način oglašavanja, po kome je i dobio ime, zapravo je ljubavna pesma. Mužjaci prdavca zauzimaju taktičke pozicije na kojima grade gnezda a zatim neumorno dozivaju ženke. Prdavci dolaze iz Afrike i gnezde se u Srbiji, kao i u većem delu Evrope. Telo im je sitno 22-25 cm, a perje braon boje, pa se lako kamufliraju u rastinje. Nisu lako uočljivi, ali njihov specifičan način oglašavanja odaje ih u prirodi. Staništa su tereni sa visokim travama, najčešće vlažne livade, tresave, obodi močvara, mozaična poljoprivredna područja i sl. Prisutan je na celoj teritoriji Srbije, a najbrojniji je u brdsko-planinskim područjima. Redovno se gnezdi na obodima klisura jugozapadne Srbije, a veoma je redak u Vojvodini. Populacija je ocenjana kao stabilna.

Orao krstaš (Aquila heliaca):

ptica bez sigurnog staništa Orao krstaš (carski ili kraljevski) je grabljivica iz porodice jastrebova. Poreklo naziva je vezano za mesto gde su ove ptice nekada svijale gnezda. Naime, ovi orlovi su se često gnezdili na stoletnim hrastovima koji su na sebi imali krst i koji su od strane našeg naroda smatrani za svetinju. Bio je simbol mnogih carstava i monarhija. Veoma je sličan surom orlu, ali je nešto manji, dužine do 83 cm i raspona krila do 205 cm. Orao krstaš naseljava uglavnom predele do 1.000 metara nadmorske visine, ne preterano pošumljene. Za gnezdo bira visoko usamljeno drvo sa kojeg ima pregled širokog terena. To je jedna od činjenica koja ovu pticu učinila veoma podlož- nom ometanju, pljačkanju i uništavanju gnezda. Nekada brojan, zbog intezivirane poljoprivrede, seče šuma i zamiranja pašarenja, orao krstaš je ostao bez mesta za gnežđenje i bez staništa svog plena. Nekada je naseljavao široke predele Evroazije, a danas je broj jedinki veoma smanjen i pod pretnjom je izumiranja. U Srbiji naseljava Vojvodinu, pre svega u zoni Fruške Gore i na severu Banata. Već dve-tri decenije uočavaju se znaci oporavka populacije. 

A.P.

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"