PISMA
Oliver Klajn
Slova naroda Čam
Podučavanje preminulog da čita i piše
Na jugoistoku Azije živi starosedelački narod Čam, jedan od mnogobrojnih austronezijskih naroda. U Kambodži i Vijetnamu obitavali su pre nego što su u te države došli Kmeri i Kin Vijetnamci koji su danas ubedljiva većina stanovništva tih zemalja. U drevna vremena, Čami su bili budisti i hinduisti.
Natpis u Mi Son kompleksu hramova |
U 17. veku, Čampe su, posle promene vere, stvorili sultanat, uglavnom na jugu današnjeg Vijetnama i današnje Kambodže. Tamo živi veliki broj onih koji govore taj jezik, koji pripada malajsko-polinežanskim jezicima. Procenjuje se da ima oko pola miliona koji ga koriste.
Jezik čam ima svoju istočnu i zapadnu varijantu. U njegovoj drevnoj formi, pronađen je natpis u vijetnamskom selu Đong Jen Čau a potiče iz 4. veka. Reč je o najstarijem natpisu na nekom od deset austronezijskih jezika. U ovom slučaju, pisan je jednim od indijskih pisama. A od indijskih, ili kako se još nazivaju bramskih pisama, nastao je sistem pisanja naroda Čam. Između 4. i 8. veka postojalo je palava pismo, nazvano tako po jednoj dinastiji koja je vladala u južnoj Indiji. Iz tog bramskog pisma proistekao je čam alfabet.
Mi Son je područje sa više od sedamdeset napuštenih hinduističkih hramova, u Indiji. Izgradili su ga vladari Čampe. Na lokalitetu Mi Son sačuvani su najstariji natpisi na čam pismu. Mnogi od tih natpisa su na kamenim pločama. Uglavnom su verskog ili političkog sadržaja, a pisani su na sanskritu i čam jeziku. Do 8. stoleća nestala je potreba za upotrebom sanskrita.
Narod Čam je geografski podeljen. Deo koji je u Kambodži naziva se zapadni Čam. Pripadnici ovog etniciteta u Vijetnamu su istočni Čam. Tokom kolonijalne uprave, Francuzi su nametnuli latinicu a danas, u Kambodži, u tamošnjoj zajednici dominira arapsko pismo dok u Vijetnamu preovlađuje stari vid pisanja.
Kalendar na ovom pismu |
Postoje dve varijante pisanja: akhar thrah i akhar srak. Dosta se razlikuju, pre svega u tome što je zapadna varijanta više uglasta a istočna je zaobljenija. Čam se naziva abugida. Kod ovog sistema dominantnu ulogu imaju konsonanti. Znakovi za vokale se koriste samo kada reč počinje samoglasnikom. Manje promene su na znaku za suglasnik kada ga prati samoglasnik. Koriste se posebni dijakritički znaci. U ovoj verziji postoji kategorija sastavnog, odnosno podrazumevanog vokala. On se uglavnom ne piše osim uz nazalne suglasnike za koje postoji specijalan dijakritički znak.
Opismenjavanje je bilo privilegija dečaka. Oni su počinjali da uče slova iz čam pisma sa navršenih 12 godina. Ženska deca su najčešće bila nepismena.
levo: Pisanje Čam naroda u kamenu / desno: Primer rukopisa na ovom pismu
|
Po Rome je hram u Vijetnamu, izgrađen u čast istoimenog vladara Čampe, iz 17. veka. Sadašnji pravopis se zasniva na natpisima iz tog hrama. Piše se sleva nadesno, i to vodoravno.
Postoji razvijena svest kod Čama o značaju pisma. U vezi sa tim je i narodno verovanje da, prilikom četvorodnevne ceremonije kada se kremira pokojnik, osoba koja obavlja ritual mora da klekne i da “nauči preminulog da čita i piše”. Tek nakon toga može da dođe do kremacije i, po verovanju ovog naroda, do života posle smrti.
Među živim ljudima nema previše zainteresovanih da nauče taj sistem pisanja. Da bi se to promenilo, ima nastojanja da se pismo pojednostavi. U Vijetnamu se ovo pismo izučava samo u određenim osnovnim školama. .
Oliver Klajn
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
