ŽIVI SVET

Dr Ana Paunović

Morske kornjače

110 milona godina na Zemlji

Morske kornjače lutaju Zemljinim okeanima i morima poslednjih 110 miliona godina. Spadaju u gmizavce (natporodice Chelonioidea) iz reda Testudines. Danas se zna za sedam vrsta morskih kornjača: zelena morska kornjača (Chelonia mydas), glavata kornjača (Caretta caretta), Kempova morska kornjača (Lepidochelys kempii), pacifička maslinasta morska kornjača (Lepidochelys olivacea), crepasta kornjača (Eretmochelys imbricata), ravnoleđa morska kornjača (Natator depressus) i džinovska kožasta kornjača (Dermochelys coriacea).

Sve kornjače na Zemlji imaju oklop od snažnih koštanih ploča prekrivenih rožnim pločama. Morske kornjače se međusobno razlikuju po broju ploča na oklopu. Karapaks i plastron su delovi oklopa koji su povezani koštanim mostovima. Morske kornjače nemaju mogućnost da uvuku vrat, glavu i peraje unutar oklopa, za razliku od kopnenih i slatkovodnih vrsta.
Najveća vrsta morske kornjače danas je džinovska kožasta kornjača. Dužina oklopa kod ove vrste je do 2 m. Ovo je takođe jedna od najtežih vrsta - pojedine jedinke mogu da teže i preko 900 kg! Druge vrste kornjača su manje, dužina oklopa im se, zavisno od vrste, kreće od 70 do 150 cm, a težina tela se obično kreće 100-150 kg. Retki primerci zelene morske kornjače mogu da teže do 400 kg. Iako nemaju zube, morske kornjače koriste oštra usta slična kljunu za drobljenje tvrde hrane. Većina vrsta je mesojedna i hrane se rakovima, školjkama, ježevima, sunđerima i meduzama. Zelena morska kornjača je izuzetak: pošto je biljojed, hrani se različitim vrstama morske trave. Glavate kornjače, iako su mesojedi, nose kolonije malih biljaka i životinja na svojim oklopima i služe im kao važno stanište. Zabeleženo je i do sto vrsta životinja i biljaka koji žive na jednoj jedinoj kornjači!
Morske kornjače su poznate po svojim dugim migracijama i složenim životnim ciklusima. Gotovo čitav životni vek provode u moru, zbog čega su tokom evolucije razvile niz adaptacija koje im olakšavaju kretanje u vodi. Glavne adaptacije su hidrodinamičan oklop i ekstremiteti koji su postali peraja. Prednja peraja morskim kornjačama služe za plivanje, dok zadnja služe za usmeravanje tela i za iskopavanje i zatrpavanje gnezda u kojima ženke polažu jaja. Morske kornjače  dišu plućima, zbog ćega povremeno izlaze na površinu mora da bi udahnule vazduh. Njihov ciklus disanja sastoji se od intenzivnog disanja kada su na površini vode, i zadržavanja daha dok su pod vodom. Kada su u stanju odmora ili spavanja, morske kornjače mogu da ostanu pod vodom i do 7 sati.
Kožasta kornjača je sposobna da roni do 1200 m, zahvaljujući nizu adaptacija kao što su prisustvo ulja u koži i sposobnosti kožastog oklopa da apsorbuje azot čime sprečava nastanak dekompresije koja se javlja na velikim dubinama.
Morske kornjače žive u proseku 60-70 godina. S obzirom na činjenicu da im temperatura tela zavisi od temperature spoljašnje sredine, borave uglavnom u toplim morima. Jedino džinovska kožasta kornjača naseljava i hladnija mora. Najčešća vrsta u Jadranskom moru je glavata kornjača, mada ima i zelenih morska i džinovskih kožastih kornjača. Tokom letnjeg perioda, ovi drevni reptili se pare, polažu jaja i traže hranilišta.

Morske kornjače su poznate po migracijama koje obuhvataju hiljade kilometara. Tokom leta, mnoge vrste, uključujući zelenu morsku kornjaču (Chelonia mydas) i glavatu kornjaču (Caretta caretta), kreću se prema toplijim vodama, gde se pare i polažu jaja. Ove migracije su vođene kombinacijom unutrašnjih bioloških ritmova i spoljašnjih faktora kao što su temperatura vode i dostupnost hrane. Interesantno je da mužjaci nikada tokom života ne izađu na obalu. To čine ženke, i to samo kada polažu jaja.
Jedna od najpoznatijih migracija je ona glavate kornjače, koja može da pređe Atlantski okean, putujući od obala Severne Amerike do područja Zapadne Afrike. Ove migracije nisu samo dugačke, već su i izuzetno precizne. Kornjače se oslanjaju na geomagnetske signale za potrebe navigacije. Sposobnost kornjača da koriste geomagnetske signale Zemlje je jedan od primera neverovatne prilagođenosti koje ove životinje poseduju.

Samo jedna jedinka preživi!

Letnji period je ključan za reprodukciju morskih kornjača. Ženke se vraćaju na plaže gde su se izlegle da bi položile svoja jaja, što je fenomen poznat kao natalna filopatrija. Proses polaganja jaja je iscrpljujući i rizičan. Ženka izlazi iz vode tokom noći da bi izbegla pregrejavanje i predatore. Ona kopa duboko gnezdo u pesku gde polaže između 50 i 200 jaja, zavisno od vrste. Nakon toga, ženka zatrpava gnezdo i vraća se u more, ostavljajući jaja da inkubiraju na toploti sunca. Period inkubacije traje između 50 i 80 dana. Zanimljivo je da temperatura peska određuje pol mladih kornjača - viša temperatura favorizuje ženke, dok niža favorizuje mužjake. Za glavatu kornjaču je utvrđeno da se iz jaja izlegu ženke kada je temperatura gnezda veća od 29°C - u suprotnom se izlegu mužjaci.
Mlade kornjače se orijentišu uz pomoć meseca i zvezda i kreću prema moru. Tada nastaje period života koji se naziva pelagični period. U ovom periodu mlade jedinke se intenzivno hrane i rastu. Ova faza života mladih jedinki traje 10-15 godina i velika je nepoznanica za naučnike. Kao mlade, morske kornjače imaju veliki broj prirodnih neprijatelja; od 1.000 novorođenih jedinki, samo jedna jedinka preživi! Nakon ovog perioda, morske kornjače odlaze u priobalne vode, gde sazrevaju i postaju polno zrele.

Čovek - najveći neprijatelj

Veće vrste morskih pasa, poput tigrastih ajkula i čekićara, poznati su predatori morskih kornjača. Orke (kitovi ubice) ponekad love morske kornjače, koristeći svoje oštre zube i snagu da probiju njihove oklope. U područjima gde se morske kornjače približavaju obalama, mogu postati plen krokodila i aligatora. Ipak, najveća pretnja ovim životinjama je čovek.
Urbanizacija obala, turistički razvoj i erozija plaža smanjuju broj mesta za polaganje jaja. Mnoge plaže koje su nekada bile pogodne za polaganje jaja sada su pretrpane hotelima i drugim građevinama.
| Plastični otpad u okeanima predstavlja veliku pretnju jer kornjače često greškom jedu plastične kese, što može dovesti do zapušenja probavnog sistema. Takođe, mikroplastika može imati štetne efekte na zdravlje kornjača kada je progutaju. Promene temperature mora utiče na obrasce migracije i dostupnost hrane. Pored toga, porast temperature peska može dovesti do disbalansa u polovima novorođenih kornjača, što može imati dugoročne efekte na populacije.
U mnogim delovima sveta, ljudi love morske kornjače zbog mesa, jaja i oklopa. Iako su mnoge zemlje uvele zakone za zaštitu kornjača, sprovođenje tih zakona je često nedovoljno. Ribolovne aktivnosti su jedna od većih opasnosti po morske kornjače i u Jadranskom moru. Procenjuje se da se godišnje uhvati oko 5.000 morskih kornjača, u mrežama na dnu mora. Ove kornjače često budu u hibernaciji i mogu se spasiti i vratiti u more pravilnim postupanjem ribara. Međutim, stajaće mreže predstavljaju veliki problem jer gotovo sve uhvaćene kornjače uginu zbog gušenja, s obzirom da mreže dugo ostaju u moru. Parangali su takođe opasni pošto kornjače često progutaju plen sa njih, uključujući i udice koje oštećuju njihov digestivni sistem i često dovode do uginuća.
Svetlost urbanih područja može dezorijentisati mlade kornjače, odvodeći ih od mora i povećavajući njihovu izloženost predatorima i dehidraciji. Takođe, svetlosno zagađenje može ometati odrasle ženke u nalaženju pogodnih mesta za polaganje jaja.

Na granici izumiranja

Najmanje šest od sedam vrsta morskih kornjača na granici su izumiranja. Na globalnom nivou, brojne organizacije rade na očuvanju morskih kornjača i njihovih staništa. Ove inicijative uključuju zaštitu plaža za polaganje jaja, sprovođenje programa za smanjenje zagađenja plastikom i edukaciju lokalnih zajednica o važnosti očuvanja morskih kornjača. WWF je pokrenuo akciju „usvoji morsku kornjaču” putem koje se obezbeđuju redovne donacije za zaštitu ove vrste pošto se simboličnim usvajanjem morske kornjače podržava rad na terenu usmeren na zaštitu ugroženih vrsta (https://donacije.wwfadria.org/rs/adoption/usvoji-morsku-kornjacu).
Jedan od uspešnih pristupa je postavljanje zaštićenih područja gde su plaže zatvorene za turiste u vreme polaganja jaja. Takođe, mnoge organizacije rade na rehabilitaciji povređenih kornjača i ponovnom puštanju u divljinu. Programi markiranja i praćenja kornjača pomažu naučnicima da bolje razumeju njihove migracione obrasce i identifikuju ključne pretnje.

Dr Ana Paunović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"