KALENDARI

Gordana Tomljenović

100 godina revidiranog Julijanskog kalendara

Novojulijanski, u skladu sa Gregorijanskim

Milutin Milanković, jedan od najvećih srpskih naučnika, proračunao je gotovo savršeno precizan kalendar. Zašto i kako je Milanković početkom prošlog veka “popravljao” reformisani Cezarev kalendar? Da li nam je danas potreban precizniji kalendar? O tome pitamo i Jovana Aleksića, fizičara i člana Astronomskog društva „Ruđer Bošković“ sa dugogodišnjim iskustvom u promociji i popularizaciji nauke 

Novu 2024. godinu obeležili smo po Gregorijanskom kalendaru, 1. januara, ali mnogi od nas u Srbiji su to slavlje ponovili 13 dana kasnije, po Julijanskom kalendaru? Pored Srbije, ovo je običaj brojnih žitelja još nekih pravoslavnih zemalja: Rusije, Jermenije, delova Ukrajine, Moldavije, Gruzije, Belorusije, Kazahstana, Crne Gore, Makedonije, delova BiH.  Ali, zašto se to čini, kad bi ovih 13 dana razlike u odnosu na Gregorijanski kalendar, koji je inače u građanskoj upotrebi širom sveta, moglo da se “uštedi” primenom najpreciznijeg, Novojulijanskog, ili Milankovićevog kalendara? Ima, naime, već 100 godina od kako je jedan od najvećih srpskih naučnika, Milutin Milanković, usavršio već delimično revidirani Julijanski kalendar prema predlogu matematičara Maksima Trpkovića, i proračunao jedan od dosad najpreciznijih kalendara.

Pogled u nebo

Život čoveka se od pamtiveka odvija dan za danom, manje ili više u skladu sa prirodom i njenim tokovima. Odavno shvativši da ima mnogo praktičnih razloga da te dane počne da broji i beleži, još pre više hiljada godina je počeo da osmišljava kalendare, pritom se najčešće oslanjajući na prirodne (astronomske) pojave, pre svega na kretanje Zemlje, Meseca i Sunca, kao i na ciklične promene u prirodi koje su uslovljene tim kretanjima. Brojanjem dana, nedelja i meseci u godini, čovek je počeo precizno da određuje i beleži početke i krajeve godišnjih doba i da, u skladu s tim, planira i organizuje svoje uobičajene periodične ili sezonske aktivnosti: setvu, žetvu, obeležavanje verskih i drugih praznika…
 Kroz istoriju, širom sveta su nastajali mnogi različiti sistemi beleženja i organizovanja vremena, pa je bilo i kalendara koji nisu pratili nijednu astronomsku pojavu već su sledili sopstvena numerička pravila (Majanski ili Balinežanski), ali većini je bio zadatak da što bliže prate periodične promene u prirodi i što preciznije definišu određene vremenske jedinice.
Naš sagovornik, fizičar Jovan Aleksić, član Astronomskog društva “Ruđer Bošković”, koji ima dugogodišnje iskustvo u promociji i popularizaciji nauke, napominje, međutim, da za svaku od vremenskih jedinica - godinu, mesec, nedelju, dan - postoji više definicija, u zavisnosti od konteksta u kom ih definišemo. Godina je vreme za koje Zemlja obiđe oko Sunca; ali, za astronomiju, to vreme je definisano u odnosu na sistem dalekih zvezda, traje 365 dana, 6 sati, 9 minuta i 9,76 sekundi (ili 365,256363 dana), i naziva se zvezdanom godinom. Gledano sa Zemlje, godina je vreme koje je potrebno Suncu da se iz jedne tačke na nebu, na primer iz tačke prolećne ravnodnevice (tzv. gama tačke), ponovo vrati u istu tačku; to vreme, koje je nešto kraće od zvezdane godine, naziva se tropskom godinom, i traje 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46 sekundi (ili 365,24219 dana).
Dan je jedinica vremena koja odgovara jednom okretanju Zemlje oko svoje ose, ali i ovde postoji više definicija (zvezdani, pravi sunčani, srednji sunčani). Pravi sunčani dan je vreme između dva uzastopna gornja prolaska Sunca kroz meridijan, ali njegova dužina se menja u toku godine, pa se koristi srednji sunčani dan kao srednja dužina svih pravih dana u godini.

Siderički ili zvezdani mesec je vreme za koje Mesec (nebesko telo) obiđe oko Zemlje i vrati se u isti položaj u odnosu na zvezde. Ali, gledano sa Zemlje, mnogo uočljivije su njegove mene (faze) nego položaj u odnosu na zvezde. Mesec uobičajeno prolazi kroz svoje faze - mlad, prva četvrt, pun, poslednja četvrt i ponovo mlad. Vreme trajanja ovog ciklusa je 29 dana, 12 sati i 44 minuta i naziva se sinodički mesec.
Ove relativno male vremenske razlike, koje su posledica promenljivih prirodnih pojava, generišu, pak, jedan specifično „kalendarski problem“: godina, mesec i dan nisu samerljive vremenske jedinice, te godina nema ceo broj meseci, mesec nema ceo broj dana, niti godina ima ceo broj dana. Pored ovih prirodnih vremenskih jedinica, u svakodnevnom životu su nam potrebni i kalendarski mesec i kalendarska godina - oni koji sadrže ceo broj dana. Ovo su veštački kreirane jedinice, tako da budu upotrebljive u životu ljudi.
Jovan Aleksić u tom kontekstu naglašava da je kalendar sistem pravila kojim se vremenske jedinice uređuju tako da ispune određeni cilj. Ukoliko je cilj da što duže prati prirodne promene, kalendar se upravo tako može i napraviti; ako je cilj da mesec uvek počinje u isti dan, u ponedeljak, takav kalendar će imati 13 meseci sa po 28 dana, i svaki mesec će počinjati ponedeljkom; cilj može da bude da svaka ravnodnevica uvek padne 21. marta, ili da početak svakog meseca bude mlad Mesec, kao što je to slučaj kod lunarnih kalendara koji prate Mesečeve prirodne cikluse… Uz solarne kalendare (Julijanski, Gregorijanski i dr.), koji prate prirodne (sezonske) Sunčeve cikluse, kroz istoriju su, naime, najzastupljeniji lunarni kalendari (Islamski, stari Rimski i dr.) sinhronizovani sa Mesečevim prirodnim fazama (menama), i lunisolarni kalendari (kineski, japanski, jevrejski), kod kojih se uporedo posmatraju i kretanja Meseca i kretanja Sunca. 
Za računanje vremena u skladu sa prirodom i potrebama svakodnevnog života neophodan je, međutim, kalendar u kome je godina što usaglašenija sa tropskom godinom, ali tako da sadrži ceo broj dana.

Ciljevi i reforme drevnih kalendara

Sve velike drevne civilizacije imale su svoje kalendare, pa tako i egipatska i rimska (Antički Rim). Na temelju starorimskog lunarnog kalendara i reformisanog staroegipatskog solarnog, nastaće dva, za evropske narode najrelevantnija kalendara, Julijanski i Gregorijanski. 
Staroegipatski kalendar imao je tačno 365 dana pošto je, pre pet hiljada godina, golim okom procenjivano koliko vremena je Suncu potrebno da se vrati u istu tačku. Zbog ovog relativno grubog merenja, staroegipatska kalendarska godina je zaostajala za prirodnom tropskom godinom za oko šest sati, pa je akumuliranje te razlike već kroz nekoliko decenija dovelo do očiglednog raskoraka sa prirodom - prirodne pojave kao što su dugodnevica, kratkodnevica ili ravnodnevica počele su da padaju u različite dane. Prvu reformu Staroegipatskog kalendara uveo je egipatski vladar Ptolemej III, Kanopskim dekretom iz 238. godine pne, kojim je svaka četvrta godina proglašena za prestupnu. Ustanovljeno je, naime, da godina traje 365 i 1/4 dana, te se ova četvrtina svake četvrte godine manifestovala punim danom viška, odnosno kao 366. dan u novouvedenoj prestupnoj godini. Ptolemejevom reformom, prema kojoj prestupna godina u februaru dobija još jedan dan, kalendarska godina je približena tropskoj, uz razliku od samo 11 minuta i 14 sekundi.
Pre-julijanski lunarni kalendar korišćen u antičkom Rimu, koji je sadržao ostatke pre-etruršćanske 10-mesečne godine sa neuračunatim delom zime, bio je vrlo nepraktičan. Godine 46. pne, rimski imperator Gaj Julije Cezar iskoristio je posetu egipatske kraljice Kleopatre, koja je došla u pratnji aleksandrijskog astronoma Sosigena, da zatraži da egipatski naučnici izrade bolji kalendar koji bi važio za njegovo carstvo. Po uzoru na egipatski, Sosigen pravi kalendar prema kome godina traje 365,25 dana, i deli se na 12 meseci. Da bi uskladio novi kalendar sa onim iz 238. godine pne i sa kretanjem Zemlje oko Sunca, aleksandrijski astronom je odredio da nova godina počinje 1. januara, na dan kad je Zemljina putanja najbliža Suncu, umesto do tada važećeg 25. marta. U Cezarevu čast, sedmi mesec u godini nazvan je juli, a kompletan novi kalendar, koji je stupio na snagu 1. januara 45. godine pre ne, nazvan je Julijanskim kalendarom.
Kao i reformisani staroegipatski kalendar iz doba Ptolemeja, Julijanski je i dalje zaostajao za tropskom godinom 11 minuta i 14 sekundi, što se u vreme vladavine Cezara nije primećivalo. Ipak, i najmanja vremenska razlika se akumulira, pa je na svakih 128 godina tropska godina bila duža od julijanske za ceo dan. U 16. veku ta razlika već dostiže brojku od 10 dana, što se i te kako primećuje - prolećna ravnodnevica više ne pada 21. marta već odstupa za više od sedmice. Sa pomeranjem ravnodnevice unazad u kalendarskoj godini, pomera se i dan Uskrsa, pa tako i dani ostalih pokretnih praznika, što je bio povod da papa Grgur XIII reformiše Julijanski kalendar.

Po papi Grguru nazvan Gregorijanskim, novi kalendar stupa na snagu 1582. godine. Gregorijanska kalendarska godina dovodi se u sinhronizaciju sa tropskom godinom izbacivanjem 10 suvišnih dana - te godine je, dekretom, za 4. oktobrom usledio 15. oktobar. Italijanski matematičar i astronom Alojzije Lilius (Luiđi Lilio), na čijim je proračunima zasnovan Gregorijanski kalendar, uvodi i novo kalendarsko pravilo koje treba da spreči dalje akumuliranje vremenske razlike (od 11 minuta i 14 sekundi) između tropske i kalendarske godine: svaka četvrta godina i dalje je prestupna, ali izuzimajući godine na kraju vekova čije prve dve cifre nisu deljive sa četiri bez ostatka (1700, 1800, 1900, 2100. itd); godine kojima se završavaju vekovi jesu prestupne ukoliko su njihove prve dve cifre deljive sa četiri bez ostatka (na primer 1600, 2000, 2400. itd). Ovim izmenama je Gregorijanski kalendar, koji je i danas u građanskoj upotrebi gotovo u celom svetu, sinhronizovan sa tropskom godinom uz razliku od svega 26 sekundi.

Julijanski ili Gregorijanski?

Gregorijanski kalendar je odmah prihvaćen u zapadnom hrišćanskom svetu (u katoličkoj Španiji, Portugaliji, Italiji, Poljskoj…), ali nailazi i na velike otpore, te se njegovo usvajanje proteže kroz tri naredna veka. U Velikoj Britaniji i Švedskoj ga prihvataju 1752. i 1753, u Japanu 1873, u Kini 1912. godine… Turska, koja je koristila (lunarni) Islamski i Julijanski kalendar, Gregorijanski usvaja u vreme Otomanske imperije, 1917. godine. Posebno oklevaju pravoslavne zemlje istočnog hrišćanskog sveta, koje su u doba reforme kalendara zapravo bile pod vlašću Otomanskog carstva, te Gregorijanski kalendar počinju da uvode posle Prvog svetskog rata. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca prihvatila ga je 1919. godine, iste godine kad i Rumunija, a Grčka 1923. Ali, pored građanske upotrebe Gregorijanskog kalendara, Pravoslavna crkva u jednom broju zemalja (Rusiji, Gruziji, Srbiji, Crnoj Gori, Severnoj Makedoniji, gradu Jerusalimu…) nastavlja da koristi i Julijanski kalendar.
Budući da su prema Julijanskom kalendaru i dalje prestupne sve godine kojima se završavaju vekovi, kao i da Julijanska godina i dalje kasni za tropskom 11 minuta i 14 sekundi, zbog zaostajanja Julijanskog kalendara za Gregorijanskim je, u narednim vekovima, nastala vremenska razlika od (danas) punih 13 dana, što je dovelo do znatnog razmimoilaženja između dva glavna hrišćanska kalendara, sa posledično brojnim teškoćama u međunarodnoj komunikaciji u svim sferama javnog života, i drugim društveno-ekonomskim posledicama.
Razmimoilaženje među kalendarima se odrazilo ne samo na takozvane fiksne verske praznike, kao što je Božić, već posebno na pokretne praznike: Uskrs i druge crkvene datume koji se određuju u odnosu na uskršnji dan. Uzgred, Uskrs je pokretni praznik zbog toga što se određuje u skladu sa Mesečevim fazama - slavi se u prvu nedelju posle punog meseca nakon prolećne ravnodnevice.

Podsećajući na činjenicu da su kalendari namenjeni uređivanju vremenskih jedinica u svrhu postizanja određenog cilja, Jovan Aleksić u ovom kontekstu naglašava da se, početkom 20. Veka, javlja potreba da se ukloni raskorak između Julijanskog i znatno preciznijeg Gregorijanskog kalendara, pre svega s ciljem da svi hrišćani slave svoje praznike u isto vreme. Pre no što će ideja o revidiranju Julijanskog kalendara biti ozvaničena na Svepravoslavnom saboru u Konstantinopolju (Carigradu) 1923. godine, kalendarska reforma je inicirana od strane pravoslavnih crkava Rusije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, uz poziv da se pritom uzmu u obzir sve naučne činjenice. Više naših naučnika se tada bavilo reformom kalendara, uključujući i dr Milana Nedeljkovića, direktora Opservatorije u Beogradu, ali je posebnu pažnju privukao rad matematičara i fizičara Maksima Trpkovića (1864-1924), inače beogradskog gimnazijskog profesora.
Objavljen 1900. godine pod naslovom “Reforma kalendara”, Trpkovićev naučni rad je iste godine prenet i na stranama „Glasnika Pravoslavne crkve”. Prema Trpkovićevom predlogu, glavni koraci kalendarske reforme starog Julijanskog kalendara treba da su: izostavljanje 13 dana razlike u odnosu na Gregorijanski i primena pravila da su prestupne godine one čiji se broj može podeliti sa četiri bez ostatka. Trpković, takođe, predlaže i jedno novo pravilo: na kraju vekova su prestupne samo one godine kojima su prve dve cifre deljive sa devet, sa ostatkom nula ili četiri, na primer 2200, 2700, 3100. i 3600. Problem je, međutim, što bi prema tom novom pravilu već 2.000 godina bila obična, i razmimoilazila bi se sa Gregorijanska prestupnom 2000. godinom…

Kalendar Trpković-Milanković

Posle Prvog svetskog rata, kad je već i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca uvela u građansku upotrebu Gregorijanski kalendar, kalendarsko pitanje je ponovo u fokusu s obzirom na sve glasnije pozive da svi hrišćani praznuju u isto vreme. Na tome insistira i Vaseljenski patrijarh Melentije IV, koji u proleće 1923. godine saziva Svepravoslavni sabor u Carigradu na kome jedna od glavnih tema treba da bude i hitna reforma Julijanskog kalendara - usaglašavanje građanskog i crkvenog kalendara.
Sinod Srpske pravoslavne crkve upućuje u Carigrad dvočlanu delegaciju koju čine mitropolit crnogorsko-primorski Gavrilo (Dožić) i Milutin Milanković, tada profesor nebeske mehanike na Beogradskom univerzitetu, koga je Ministarstva vera Kraljevine SHS pozvalo da pripremi predlog kalendara. Delegacija je na Kongresu trebalo da izloži predlog reforme koji je odobrio Sinod Srpske pravoslavne crkve, a čiji autor je bio profesor matematike Maksim Trpković, koji zbog bolesti nije mogao da putuje. Ministarstvo vera Kraljevine SHS pozvalo je Milutina Milankovića da za predstojeći Kongres pripremi predlog kalendara, uz instrukciju da državni interes nalaže ujednačavanje kalendara za sve žitelje Kraljevine SHS, i pravoslavce i katolike.
Kongres je trajao od 10. maja do 8. juna 1923, a reformi kalendara bilo je posvećeno šest plenarnih i šest komisijskih sednica. Predstavnici grčke, srpske i rumunske crkve izneli su predloge svojih crkava već na prvoj sednici koja je održana 10. maja. Milutin Milanković nije se u potpunosti slagao sa rešenjima Trpkovićeve reforme, te ju je razmatrao i tokom putovanja u Carigrad, i u danima uoči Kongresa, a ispostavilo se da će nova rešenja morati da traži i tokom Kongresa. Učesnici Kongresa nisu, naime, prihvatili ni predlog SPC, niti druga dva predloga kalendarske reforme, pa je Milutinu Milankoviću povereno da potraži izlaz iz ćorsokaka u kome se našlo kalendarsko pitanje.

Kako objašnjava Jovan Aleksić, Trpkovićeva reforma kalendara nije bila prihvaćena zbog toga što je Trpkovićev cilj bio da kalendar što bliže prati prirodne promene, da prolećna ravnodnevica što češće padne 21. marta. On je to proračunao i realizovao na izvanredan način, uspevši čak da svoju kalendarsku godinu sinhronizuje sa tropskom uz razliku od samo dve sekunde, ali to nije bio i cilj Sabora. Cilj je bio da novi, ili revidirani Julijanski kalendar, što je moguće duže prati Gregorijanski, i da svi hrišćani slave praznike u isto vreme, uzimajući u obzir pre svega astronomske/naučne razloge, ali i teološke i kanonske razloge u vezi s tim. Po Trpkovićevom predlogu, međutim, prva godina kad bi se dva kalendara razišla bila je već 2000. godina, što je 1923. bila previše bliska budućnost.
Tražeći bolja rešenja još tokom trajanja Kongresa, Milutin Milanković se fokusirao na tri osnovne razlike između dva kalendara: na zaostajanje Julijanskog za Gregorijanskim, na njihov različit raspored prestupnih godina i na određivanje datuma Uskrsa i drugih pokretnih praznika. Iako je samo delimično korigovao Trpkovićeve predloge, Milanković je uspeo da u potpunosti usaglasi Julijanski i Gregorijanski kalendar sve do daleke 2800. godine. Predložio je da se, nakon što se izostavi 13 dana međukalendarske razlike, uspostavi pravilo da će sekularne godine (kraja vekova) biti prestupne onda kad njihova prva dva broja, podeljena sa devet, daju ostatak dva ili šest. Time je kao prestupne dobio 2000, 2400. i 2900. godinu, a prvo odstupanje između dva kalendara je odložio za vrlo daleku budućnost. Takođe, na osnovu njegovog predloga rasporeda prestupnih godina, kalendar je dobio srednju dužinu godine od 365 dana, pet sati, 48 minuta i 46 sekundi, što je do sad najveća preciznost kalendara - Milankovićeva kalendarska godina samo 2,75 sekundi zaostaje za tropskom, što znači da će se u revidiranom Julijanskom (Novojulijanskom, ili Trpković -Milankovićevom) kalendaru dan viška pojaviti tek za 30-tak hiljada godina. Milanković je obezbedio i poklapanje nepokretnih praznika, koji su imali datume kao i do tada, sa šest mimoilaženja kod izračunavanja pokretnih praznika prema Uskrsu, za narednih pedeset godina.

Milankovićev predlog kalendara bio je, prema rečima našeg sagovornika, sasvim u skladu sa reformskim ciljem, ali i naučno sveobuhvatan - sa Gregorijanskim kalendarom se poklapa sve do 2800. godine, a istovremeno gotovo savršeno sinhrono prati i prirodne promene. Nakon što je podnet na Svepravoslavnom saboru, krajem maja (1923), ubrzo je i jednoglasno usvojen. Uz napomenu da, prema Milankovićevom predlogu, ne postoji bilo kakva kanonska smetnja za ispravku Julijanskog kalendara u skladu sa astronomskom naukom, u tekstu konačne odluke Sabora o reformi kalendara je zapisano: da se iz Julijanskog kalendara izostavlja 13 dana njegove razlike u odnosu prema sunčanim godinama računatim od Prvog vaseljenskog sabora u Nikeji (i to tako da se 1. oktobar 1923. godine računa kao 13. oktobar); praznici koji su padali u izostavljene dane trebalo je da budu obeležavani svi zajedno 14. oktobra 1923. godine, ili po odluci arhijereja pojedinačnih eparhija; svi kalendarski meseci u godini zadržali su isti broj dana, sa prestupnim godinama u kojima februar ima 29 dana; pashalni puni Mesec određuje se na osnovu astronomskih proučavanja, uvek uzimajući u obzir ostvarene napretke nauke; datum Uskrsa i dalje se određuje prema vremenu svetog grada Jerusalima, to jest prema vremenu meridijana koji prolazi kroz samu Golgotu, a na osnovu astronomskih konstatacija, što se poverava univerzitetima u Petrogradu, Beogradu, Atini i Bukureštu, koji treba da odrede tablice za narednih 50 godina.

Kongresne odluke o reformi kalendara nisu, međutim, sprovedene do kraja. Novojulijanski Milankovićev kalendar prihvatile su samo Carigradska, Aleksandrijska i Antiohijske patrijaršija, i Grčka, Rumunska, Poljska i Bugarska crkva, ali do danas nisu Ruska, Jermenska, Antiohijska, Jerusalimska, kao ni Sveta Gora, niti predlagač samog kalendara, Srpska pravoslavna crkva. Arhijerejski sabor SPC je septembra 1923. u Sremskim Karlovcima u principu usvojio novi kalendar, ali je njegovo sprovođenje odloženo za vreme "kada reformisani kalendar prihvate i primene i sve ostale pravoslavne crkve".
Ukoliko SPC nastavi da koristi Julijanski kalendar do kraja veka, vremensko razmimoilaženje se tropskom godinom (i Gregorijanskim kalendarom) će nastaviti da raste, i 2100. godine će, prema rečima Jovana Aleksića, dostići punih 14 dana. To znači da će se Božić pomeriti sa 7. na 8. januar, a novogodišnje slavlje u noć između 14. i 15. januara.

Da li će se i tada obeležavati “srpska” ili “pravoslavna” Nova godina, kako je mnogi pogrešno nazivaju, ili će se i pre tog prelomnog datuma, i pre isteka 177 godina od kako je naša nauka iznedrila dosad najprecizniji jedinstveni kalendar, u Srbiji usaglasiti crkveni i građanski kalendar?

Gordana Tomljenović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"