GODIŠNJICE
G. Tomljenović
Velikih svetski naučni projekti
Zaostavština Međunarodnih polarnih godina
Početak kosmičke ere i formiranje Svetskog sistema naučno-istraživačkih podataka samo su neki od plodova zajedničkih i koordinisanih naučnih napora istraživača iz celog sveta
Prva Međunarodna polarna godina -
mapa 12 istraživačkih stanica na Arktiku |
Pre 140 godina, po prvi put je realizovana Međunarodna polarna godina (IPY -International Polar Year). Reč je o velikom naučno-istraživačkom projektu fokusiranom na Arktik i Antarktik, tokom kojeg mnoge države koordiniraju svoje polarne ekspedicije, prikupljaju podatke, razmenjuju ih i analiziraju, i koji je do danas održan u samo četiri navrata, ali sa velikim naučnim i društvenim rezultatima.
Prva Međunarodna polarna godina (MPG), u kojoj je 1882/1883. učestvovalo 11 zemalja, bavila se temama u oblastima meteorologije, geomagnetizma, auroralnog fenomena (polarne svetlosti), okeanskih struja, plime i oseke, strukture i kretanja leda, atmosferskog elektriciteta. Na predlog austrougarskog pomorskog oficira Karla Vejprehta, brojne studije koje su tada sprovedene u 12 stanica na Arktiku i dve stanice u sub-antarktičkoj oblasti izveli su istraživači iz Austro-Ugarske, Danske, Finske, Francuske, Nemačke, Holandije, Norveške, Rusije, Švedske, Ujedinjenog Kraljevstva i SAD. Ne želeći da se zadovolje tradicionalnim individualnim i nacionalnim naporima u okviru granica država, oni su se zalagali za usaglašen naučni pristup istraživanju Severnog pola, te su nakon koordiniranih geofizičkih merenja na više lokacija na Arktiku izvestili i o različitim naučnim pogledima na iste fenomene, što je omogućilo šire tumačenje podataka i validaciju dobijenih rezultata.
Stanica br. 9, Fort Conger, Godhavn, Grenland, 19. jul 1881. |
Ali, ne samo polovi
Globalizacija nauke nastavljena je pola veka kasnije. Pre 90 godina je organizovana i druga Međunarodna polarna godina (MPG), 1932. i 1933, koja se bavila novim neistraženim fenomenima. Pritom, istraživanja nisu bila ograničena samo na Zemljine polove - mnoge opservatorije nalazile su se u ekvatorijalnim regionima, ali ime projekta je zadržano. Naime, ubrzo po okončanju Prvog svetskog rata, nerazjašnjene pojave u vezi sa telegrafskim, radio i elektroenergetskim i telefonskim mrežama za inženjere i naučnike su bili motiv za nova proučavanja Zemljine geofizike. Tokom 1920-ih, pri posmatranjima meteoroloških balona na velikim visinama, naučnici su na 10-15 km iznad površine Zemlje otkrili izuzetno jake vetrove, danas poznate kao 'mlazni tok'. Jedan od tih naučnika, nemački meteorolog Johanes Georgi, 1927. godine predložio da se ovaj fenomen istraži na globalnom nivou, i to na 50. godišnjicu prve MPG. U junu 1928. u Londonu je održan neformalni organizacioni sastanak, a godinu dana kasnije, 1929.
Svedočanstva sa Arktika
Podaci i fotografije iz prve Međunarodne polarne godine odnedavno su stavljeni na raspolaganje za pregled i preuzimanje na internetu (https://www.pmel.noaa.gov/arctic-zone/ipy-1/index.htm). Ovi zapisi nude redak uvid u cirkumpolarno arktičko okruženje kakvo je postojalo u prošlosti, i ima potencijal da poboljša naše razumevanje istorijske klimatske varijabilnosti i promene životne sredine na Arktiku. |
Međunarodna meteorološka organizacija (IMO), prethodnica Svetske meteorološke organizacije, podržala je ideju i formirala komisiju za planiranje druge MPG. U avgustu 1930. u Lenjingradu (danas Sankt Peterburgu) održan je prvi sastanak Međunarodne polarne komisije, u prisustvu delegata iz 10 zemalja (Kanade, Danske, Finske, Francuske, Nemačke, Japana, Norveške, Velike Britanije, SSSR-a i SAD); budući da je još 16 zemalja izrazilo interesovanje, ciljevi i naučni program druge MPG predstavljeni su na sastanku u Insbruku (u Austriji), septembra 1931, da bi na startu MPG 1. avgusta 1932. godine u projekt bilo uključeno ukupno 49 država. Uprkos značajnim ekonomskim teškoćama izazvanim svetskom ekonomskom krizom koja je počela 1929. godine, druga Međunarodna polarna godina najavila je napredak u mnogim oblastima: u meteorologiji, nauci o atmosferi, mapiranju mlaznih tokova, sondiranju jonosfere i njenoj ulozi u radio komunikacijama, u magnetnim posmatranjima i, u manjoj meri, atmosferskom elektricitetu.
Na Arktiku su bile postavljene čak 94 istraživačke stanice, od kojih su mnoge aktivne i danas. Pritom su ondašnja velika unapređenja u tehnologiji, a posebno u avijaciji, navigaciji, motornom transportu i radio-vezama promenila prirodu polarnog istraživanja, od ekspedicija na brodu ili na kopnu koje koriste pse i sanke do poduhvata u kojima počinju da se koriste mašine i avioni. Ipak, zbog ograničenih sredstava, planovi za Antarktik ostali su neostvareni. Na žalost, veliki broj podataka prikupljenih tokom druge Međunarodne polarne godine izgubljen je tokom Drugog svetskog rata.
Frontispiece, 19. maj 1883. Holandska ekspedicija opremljena za eventualno povlačenje |
Međunarodna geofizička godina
Sa bržim naučno-tehnološkim napretkom koji je doneo 20. vek, naučnici su, već nakon nepune dve decenije, pokrenuli novu inicijativu. Iako je početkom 1950-ih geopolitički Hladni rat bio na vrhuncu, te je i naučna razmena između Istoka i Zapada bila ozbiljno ometena, činilo se da je međunarodna naučna saradnja donekle ostala imuna na to. Naučnici su tokom te decenije organizovali Međunarodnu geofizičku godinu (MGG), koja se još naziva i trećom MPG, što je bio još jedan globalni napor za sveobuhvatno proučavanje Zemlje, njenih polova, njene atmosfere i njene interakcije sa Suncem. Takođe, zabrinuti zbog činjenice da je veliki deo prikupljenih podataka i naučnih analiza obavljenih tokom druge MPG zauvek izgubljen, uspostavili su Svetski centar podataka (World Data Center); Organizacioni komitet MGG je odlučio da „svi podaci posmatranja budu dostupni naučnicima i naučnim institucijama u svim zemljama“ smatrajući da, bez slobodne razmene podataka preko međunarodnih granica, ni MGG ne bi imala smisla. U aprilu 1957. godine, samo tri meseca pre početka MGG, odlučeno je da SAD budu domaćin Svetskog centra podataka „A“, SSSR Svetskog centra podataka „B“, dok je Svetski centar podataka „C“ podeljen na zemlje Zapadne Evrope, Australije i Japana.
Međunarodna geofizička godina trajala je od 1. jula 1957. do 31. decembra 1958. godine, uz učešće 67 zemalja - uključujući i FNR Jugoslaviju - i dala je veliki doprinos koordinisanim naporima za vršenje posmatranja koja pokrivaju celu površinu planete Zemlje. Obuhvatila je 11 različitih naučnih oblasti vezanih za izučavanje naše planete: aurore i atmosferskog sjaja, kosmičkih zraka, geomagnetizma, solarne aktivnosti i gravitacije, kao i glaciologiju, fiziku jonosfere, precizno mapiranje, meteorologiju i radijaciju, okeanografiju i seizmologiju. Vreme održavanja Međunarodne geofizičke godine bilo je veoma pogodno za proučavanje nekih od pomenutih fenomena zato što se poklopilo sa vrhuncem 19. solarnog ciklusa (računajući od 1755. godine, kada je počelo opsežno beleženje aktivnosti Sunčevih pega).
Četvrta Međunarodna polarna godina
Nastavljajući tradiciju međunarodnih naučnih godina, u organizaciji Međunarodnog naučnog saveta i Svetske meteorološke organizacije, četvrta Međunarodna polarna godina bila je jedan od najambicioznijih međunarodno koordinisanih naučno-istraživačkih programa ikada izvedenih. Za razliku od tri prethodne MPG, ova četvrta je, s ciljem da obezbedi pokrivenost oba Zemljina polarna kruga (i Arktika i Anarktika), imala dva puna godišnja ciklusa, od marta 2007. do marta 2009. godine; takođe, uključila je i istraživanja u okviru društvenih nauka, odnosno njihovo povezivanje sa prirodnim naukama. Četvrta MPG je bila fokusirana na klimatske promene i njihov uticaj na polarne oblasti, ali je takođe imala veoma širok spektar aktivnosti, uključujući više od dvesta projekata, sa hiljadama naučnika iz više od 60 zemalja, koji su se bavili najrazličitijim fizičkim, biološkim i društvenim istraživanjima.
Nakon ovog velikog događaja, a s ciljem da obezbedi platformu za kontinuirano fokusiranje na polarne regione, Međunarodna programska kancelarija MPG je organizovala i Polarne nedelje, sa temom „Ono što se dešava na polovina utiče na sve nas,“ u oktobru 2009. i u martu 2010. Dva puta godišnje, Polarne nedelje, koje organizuje Asocijacija polarnih naučnika istraživača (APECS - Association of Polar Early Carieer Scientists), traju i danas. One se uvek poklapaju sa polarnom ravnodnevicom i ispunjene su aktivnostima i događajima osmišljenim da u polarne nauke uključe i školsku decu, i širu javnost. |
Početak kosmičke ere
Dve dodatne discipline bavile su se razvojem raketa i satelita i uspostavljanjem redovnih i posebnih Svetskih dana za sinhronizovana globalna posmatranja. I Sovjetski Savez i SAD su, tokom MGG, u Zemljinu orbitu lansirali veštačke satelite, pri čemu je, nakon neizvesne i dramatične trke između dve geopolitičke velesile, prvi uspešan veštački satelit bio sovjetski “Sputnjik” 1, lansiran 4. oktobra 1957. godine. Nepuna četiri meseca po lansiranju “Sputnjika”, 31. januara 1958. je lansiran i prvi američki satelit “Eksplorer 1”. Time je svet kročio u novu, kosmičku eru, jednu od najistaknutijih epoha u istoriji čovečanstva. Pritom je zabeleženo i „prvo naučno otkriće u svemirskom dobu:” zahvaljujući američkom “Eksploreru 1”, na kome su se nalazili detektori mikrometeorita i druga oprema za eksperimente sa kosmičkim zracima, otkriveni su i (Van Alenovi) radijacioni pojasevi. Jedno od značajnih dostignuća MGG je i definisanje srednjeokeanskih podmorskih grebena, što je bila važna potvrda teorije o Zemljinim tektonskim pločama.
U SAD je, u reagovanju na prve sovjetske satelite (Sputnjik 1 i Sputnjik 2), saslušanje u Kongresu dovelo do konsenzusa da treba osnovati civilnu agenciju koja će da upravlja američkim svemirskim programom. Predsednik Dvajt Ajzenhauer potpisao je zakon o osnivanju Nacionalne uprave za aeronautiku i svemir (National Aeronautics and Space Administration) te je čuvena NASA počela sa radom već 1. oktobra 1958. godine. Za “Eksplorerom 1” i “Sputnjikom 3” lansiran je još niz naučno-istraživačkih satelita koji su u narednim decenijama znatno unapredili naučno razumevanje Zemljinih i fenomena njenog okruženja, a naslednici ruske rakete R-7, koja je lansirala “Sputnjik”, i danas se koriste za lansiranje satelita i posada na Međunarodnu svemirsku stanicu.
Prvi uspešan veštački satelit bio je sovjetski „Sputnjik” |
Ugovor o svemiru
Međunarodna geofizička godina je bila veoma uspešan projekt i dovela je do velikih unapređenja koja su i dan-danas od najvećeg značaja, i nastavljaju se. Pre svega je poslužila kao model za kasnije međunarodne sporazume kao što su Ugovor o Antarktiku iz 1959. godine, Sporazum o svemiru iz 1967, i organizovanje četvrte Međunarodne polarne godine 2007/2008.
Ugovor o Antarktiku, inače jedinom kontinentu bez domaće ljudske populacije, utvrđuje korišćenje Antarktika u miroljubive svrhe, i zajednička naučna istraživanja. Na snagu je stupio 1961. godine, kao prvi sporazum o kontroli naoružanja koji je uspostavljen tokom Hladnog rata. Ovim Ugovorom je kontinent izdvojen kao naučni rezervat, za slobodna naučna istraživanja i uz zabranu vojnih aktivnosti. Prvobitne potpisnice su bile 12 zemalja aktivnih na Antarktiku tokom Međunarodne geofizičke godine 1957/58: Argentina, Australija, Belgija, Čile, Francuska, Japan, Novi Zeland, Norveška, Južna Afrika, Sovjetski Savez, Ujedinjeno Kraljevstvo i SAD, koje su uspostavile više od 55 antarktičkih istraživačkih stanica. Od septembra 2004. godine, sedište Sekretarijata Ugovora o Antarktiku, je u Buenos Ajresu, u Argentini, a od ove godine Ugovor ima 56 zemalja potpisnica.
Ugovor o svemiru, formalno Ugovor o principima koji regulišu aktivnosti država u istraživanju i korišćenju svemira, uključujući Mesec i druga nebeska tela, multilateralni je ugovor koji čini osnovu međunarodnog svemirskog prava. Pregovaran i formulisan pod pokroviteljstvom Ujedinjenih nacija, bio je otvoren za potpisivanje u SAD, Ujedinjenom Kraljevstvu i SSSR januara 1967. godine, a stupio je na snagu u oktobru 1967. Do marta ove godine, Ugovoru je pristupilo 113 zemalja, i još 23 su nove potpisnice.
Međunarodni naučni savet
Svetski sistem podataka je telo pri Međunarodnom naučnom savetu (ISC - International Science Council) koji na globalnom nivou katalizuje i okuplja naučnu ekspertizu, savete i uticaj na pitanja od velike važnosti i za nauku i za društvo. Nastao je 2018. godine, kao rezultat spajanja Međunarodnog saveta za nauku (ICSU - International Council for Science, odnosno nekadašnjeg International Council of Scientific Unions) i Međunarodnog saveta za društvene nauke (ISSC - International Social Science Council).
Međunarodni naučni savet ima rastuće globalno članstvo koje okuplja više od 230 organizacija, uključujući međunarodne naučne sindikate i udruženja prirodnih i društvenih nauka i humanističkih nauka, kao i nacionalne i regionalne naučne organizacije kao što su akademije i istraživački saveti. Srpska akademija nauka i umetnosti je član Međunarodnog naučnog saveta od 1919. godine. |
Svetski sistem podataka
Međunarodna geofizička godina je, međutim, posebno značajna po tome što je bila sjajan primer međunarodne naučne saradnje, čak i u vreme pojačanih političkih tenzija. Deljenje naučnih informacija kroz globalnu mrežu već pomenutih Svetskih centara podataka (WDC - World Data Center) obezbedilo je da podaci koje prikupi jedna država ostanu dostupni svima. Na temelju Svetskih centara podataka je, pola veka kasnije - tokom četvrte Međunarodne polarne godine - ustanovljen Svetski sistem podataka (WDS - World Data System) formiran od strane 29. generalne skupštine Međunarodnog saveta za nauku (ICS - International Council for Science).
Ciljevi Svetskog sistema podataka (SSP) su očuvanje naučnih podataka i informacija garantovanog kvaliteta, omogućavanje otvorenog pristupa podacima i promovisanje usvajanja odgovarajućih standarda u svim disciplinama prirodnih i društvenih i humanističkih nauka. On treba da olakša naučno istraživanje, koordinacijom i podrškom pouzdanim uslugama u obradi naučnih podataka za obezbeđivanje, korišćenje i očuvanje relevantnih skupova podataka, uz jačanje njihovih veza sa istraživačkom zajednicom.
|
|
Svetski sistem podataka utemeljen je na 60-godišnjem nasleđu Svetskih centara podataka i Federacije servisa za analizu astronomskih i geofizičkih podataka (FAGS - Federation of Astronomical and Geophysical data analysis Services), koje je 1957. godine osnovao Međunarodni savet za nauku (ICS), s ciljem da upravlja podacima generisanim od strane Međunarodne geofizičke godine (1957/1958). Nakon četvrte Međunarodne polarne godine (2007/2008) postalo je jasno da ova tela nisu u stanju da u potpunosti odgovore na savremene potrebe za podacima, te su raspuštena na 29. Generalnoj skupštini ICS 2008, i zamenjena Svetskim sistemom podataka 2009. godine.
Širom sveta, Svetski sistem podataka razvija „zajednice izvrsnosti“ tako što sertifikuje usluge naučnih podataka, koristeći međunarodno priznate standarde kroz CoreTrustSeal, međunarodnu nevladinu i neprofitnu organizaciju zasnovanu na promovisanju održive i pouzdane infrastrukture podataka. Od juna 2019. godine, Svetski sistem podataka ima 117 organizacija članica, uključujući 76 redovnih članova; sarađuje sa nekoliko strateških partnera, kao što su Alijansa za istraživačke podatke (RDA - Research Data Alliance) i Komitet za podatke (CODATA - Committee on Data).
.
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
