PIRAMIDE - TAJNE I OTKRIĆA

Gordana Tomljenović

Male sudanske piramidea

Zaboravljena istorija drevne afričke supersile

Pod uticajem susednog Egipta, drevni narod Kušita - jedna od najvećih civilizacija koja je u prošlosti obitavala na obalama Nila - svoje kraljeve i kraljice sahranjivao je u grobnicama pod piramidama

Piramide, koje su obeležile arhitekture drevnih civilizacija u različitim delovima
sveta, a posebno one koje su svetski poznate kao grobnice egipatskih faraona, građevine su gigantskih dimenzija. Manje je, međutim, poznato da tim piramidalnim arhitektonskim biserima pripadaju i male nubijske piramide. Po uzoru na egipatske, od 8. veka pne, one su bile građene duž doline Nila, na teritoriji pod istorijskim imenom Nubija, koja je danas geografski podeljena između Egipta i Sudana.
S obzirom na to da se male piramide nalaze na tlu države koja je već decenijama poprište građanskog rata i nasilja, sudanske piramide nisu tako dobro očuvane, i nisu turistički posećene kao egipatske, ali se i to polako menja. Juna 2011. godine, upisane su na Listu svetske baštine i u programu su zaštite UNESCO-a, organizacije UN za obrazovanje, nauku i kulturu. Odnedavno, zahvaljujući saradnji između UNESCO-a i Google Arts&Culture, na web adresi https://artsexperiments.withgoogle.com/meroe/, virtuelno može da se poseti najznačajnije kulturno blago današnjeg Sudana, lokalitet Meroe, oko 200 km severoistočno od državne prestonice Kartuma,  na kome je do 2011. godine otkriveno više od dvesta malih (nubijskih ili sudanskih) piramida.
“Arheološka nalazišta na Ostrvu Meroe”, kako se na Listi svetske baštine zvanično zove ovaj arheološki dragulj Afrike, smešteno je u polupustinjskom području između reka Nila i Atbara, na severu Sudana. Zapravo je reč o nekadašnjem velikom i bogatom gradu na Nilu, prestonici Kraljevine Kuš, koji je nazivana i “ostrvo” Meroe, jer su ga reke koje su tekle oko njega činile takvim. Ostacima svojih piramida, hramova, kuća i vodovodnih sistema, ova nalazišta svedoče o susretanju umetnosti, arhitekture, religija i jezika različitih naroda, i predstavljaju “izuzetno svedočanstvo o bogatstvu i moći nekadašnje države Kušita i njenim ekstenzivnim kontaktima sa afričkim, mediteranskim i bliskoistočnim društvima“, ponajpre sa Egiptom, Grčkom i Rimom.

Oskrnavljeni spomenici

Tokom svoje burne istorije, nubijski region bio je dom dve moćne afričke civilizacije. Prva, Kraljevstvo Kerma, nazvano po svojoj prestonici, na istorijskoj sceni je bilo duže od
hiljadu godina (2400-1500. pne) i predstavljalo je ozbiljnu pretnju faraonskom Egiptu. Dug sukob između dve države okončan je povlačenjem Kerma i egipatskom okupacijom regiona koja je trajala do 1050. godine pne. Na tlu Nubije se, potom, u 9. veku pne uzdiže nova afrička supersila, Kraljevina Kuš, poznata i kao Kraljevina Napata i Meroe, prema dvema prestonicama koje je imala, i dva svoja perioda: Napata, koji je trajao do 270. godine pne, i Meroitski, koji je potrajao do pada kraljevstva, 320. godine ne. Kao i Kerm, i dva kušitska kraljevstva bila su ozbiljni takmaci severnom susedu. Štaviše, u 8. veku pne kraljevi iz Napate osvojili su Egipat, vladajući kao faraoni egipatske Dvadeset pete dinastije (poznati i kao „crni faraoni“), teritorijom koja se prostirala od obala Mediterana do središta Afrike. Iako je dominacija Napate u Egiptu okončana asirskim osvajanjem 656. godine pne, egipatski kulturni uticaj ostao je vrlo jak i tokom perioda Meroe, i doveo je procvata izgradnje piramida.
Pre no što je kušitska era okončana dolaskom hrišćanstva na obale Nila, u 6. veku ne, meroitski Kušiti razvili su jednu od najslavnijih civilizacija Afrike, koja je u svom punom sjaju opstalala do sredine 4. veka ne. Osvojili su tehnologiju topljenja gvožđa,
uveli su novo pismo, „meroitski“ jezik, čije pismo još nije dešifrovano, gradili su veoma ukrašene hramove za novouvedenog boga Apedemaka (Boga lava), a svoje kraljeve i i kraljice - koje su takođe samostalno vladale - sahranjivali su u odajama ispod prelepih kamenih piramida.
Pominjanje Meroea u delima nekih evropskih pisaca iz ranog 18. veka izazvalo je interesovanje i radoznalost putnika i avanturista za to mesto. Prve zapise beleže čuveni škotski putopisac Džejms Brus, 1772. godine, švajcarski istraživač Burkhard, 1814, a potom i francuski naučnici F. Kailo i L. Belefond. Nakon što je i Britanac Džordž Hoskins posetio Meroe 1833, za njim dolazi i italijanski avanturista Đuzepe Ferlini, koji će u bezuspešnoj potrazi za drevnim blagom oštetiti mnoge piramide. 

Prvi naučni rad o kušitskoj prestonici Meroe delo je Kraljevske pruske ekspedicije (1842–44) predvođene K.R. Lepsijusom, a prva iskopavanja je obavio britanski arheolog Džon Garstang (1910–14), koji otkriva velike površine drevnog grada, uključujući i delove vrlo prostranog groblja. Američki arheolog Džordž Rajzner je potom, do 1923, na lokalitetu Meroe iskopao i tri polja malih piramida. Sveukupno, uključujući i kasnija iskopavanja, otkriveno je oko 220 malih piramida, izgrađenih nad grobnicama kraljeva i kraljica Napate i Meroe.
U dokumentu UNESCO-a iz 2011. navodi se, takođe, da nakon što su lokalitet posećivali evropski putnici iz 19. veka, ni jedna piramida nije ostala netaknuta. Većina je, štaviše, zatečena oštećena i opljačkana, budući da je samo italijanski avanturista Đuzepe Ferlini 1834. godine porušio vrhove više od 40 piramida! Pravougaone pogrebne kapele koje su građene na istočnim stranama piramida takođe su bile u ruševinama, osim nekih koje su rekonstruisane između 1990. i 2010. godine.

Grobnica pod piramidom

Tipičan kušitski piramidalni kraljevski pogrebni spomenik ima oblik po uzoru na egipatske piramide građene južno od drevnog grada Asuana, tokom egipatskog Novog kraljevstva. Fizičke proporcije ovih piramida se, međutim, značajno razlikuju od egipatskih: visina im je od oko 6-30 m, a osnova je mnogo manja nego kod egipatskih, i retko je veća od  8 m u širinu, tako da su ove piramide mnogo uže i strmije, sa nagibom 60-73 stepena. Poređenja radi, egipatske piramide iste visine imaju osnovu koja je pet puta veća, a nagib im je između četrdeset i pedeset stepeni (kod Velike piramide u Gizi je 51° 52’).
Za razliku od egipatskih piramida, nubijske piramide građene su bez grobnica u unutrašnjosti. Spoljni slojevi blokova kamena peščara slagani su oko unutrašnje ispune od šuta i drugog lomljenog materijala, a u jednom zabeleženom slučaju i ostataka šadufa, jednostavne drvene dizalice uz pomoć koje su male piramide građene. Uz istočnu stranu piramida je obično postavljen mali žrtveni hram, često iznutra bogato ukrašen reljefima. Rani istraživači su tu nalazili ponude kao što su lukovi i tobolci sa strelama, drvene kutije i nameštaj, grnčariju, obojeno staklo i metalno posuđe, kao i mnoge druge artefakte koji su svedočili o razvijenoj meroitskoj trgovini s Egiptom, Rimom, Grčkom, Indijom i Kinom.
Reljefi u žrtvenim hramovima najčešće prikazuju ustoličenog vladara kako prima darove, ili mu prilazi sveštenik sa kadionicom. Južni zid prikazuje njegov život u ulozi kralja, a na severnom zidu on se nalazi u zagrljaju boginje Izide, jer se smatralo da ona pomaže mrtvima da uđu u zagrobni život. Kompletna ikonografija je u osnovi egipatska po inspiraciji, ali ima i mnoge originalne karakteristike, što je bio tipičan stav Kušita prema egipatskoj religiji - “pozajmljivali” su samo ono što su smatrali korisnim, a onda su tome dodavali modifikovane ili svoje originalne elemente. 
Kušitski kraljevi i kraljice sahranjivani su u grobnicama uklesanim u stenama ispod piramide, u koje se ulazilo niz dugačka stepeništa. Unutar grobnice su obično bile jedna do dve ukrašene odaje. U prvoj odaji, u predsoblju, nalaze se stubovi ispisani hijeroglifima i živopisnim prikazima bogova, Izide i Ozirisa, budući da su u vreme gradnje ovih piramida Kušiti i Egipćani delili mnoge zajedničke bogove. Druga, pogrebna odaja, imala je slične dekoracije, ali i niše u zidovima, u kojima je verovatno bilo nekih skulptura. U pogrebnim odajama su, prema pretpostavkama arheologa, zemni ostaci kušitskih vladara i vladarki bili polagani na drvene krevete, iako savremena arheološka iskopavanja nikada nisu nalazila njihove ostatke.
Sve piramidalne grobnice u Nubiji bile su davno opljačkane, jedna čak i od radnika koji su gradili susednu grobnicu, što je početkom 1920-tih otkrio arheolog Rajzner. Zidni reljefi sačuvani u grobnim odajama svedoče da su posmrtni ostaci vladara verovatno bili mumificirani, ukrašeni nakitom i ostavljeni da počivaju u drvenim kovčezima. O tome svedoče i pronađeni predmeti koji imaju veze sa mumifikacijom, a reč je o hirurškim instrumentima, kanopama sa staklenim posudama (u koje su odlagani unutrašnji organi), tamjan i dragocena ulja. Prema nekim izvorima, Kušiti su, za razliku od Egipćana, čuvali integritet telesnih ostataka svojih vladara, to jest nisu primenjivali kompletan mumufikacioni proces (sa vađenjem unutrašnjih organa) već su samo umotavali i mumificarili njihova netaknuta tela.
Kušitski vladari i njihove porodice verovatno su sahranjivani sa bogatim grobnim prilozima, ali se i o tome samo zaključuje na osnovu retkih tragova koji su ostali za pljačkašima. Jedan od tragova je i naizgled jedinstvena mala odaja u kojoj je bio smešten lični nakit kraljice Amanišaketo, koja je vladala od 10. godine pne do prve godine ne, a koji je, kako je zabeleženo, dospeo u ruke Ferlinija.

Nova iskopavanja

Kad je reč o broju otkrivenih nubujskih piramida - u medijima se često ističe da ih je dvostruko, pa i trostruko više nego egipatskih - neki stručnjaci podvlače da se one grade sve do pred kraj 3. veka ne, dugo nakon što su Egipćani napustili gradnju masivnih piramidalnih faraonskih grobnica. Takođe, ukazuje se i na činjenicu da su Kušiti pod piramidama sahranjivali ne samo svoje vladare već kasnije i neke obične građane, budući da su ovu pogrebnu praksu preuzeli i najbogatiji pojedinci.
Prva arheološka istraživanja u 20. veku, koja su svedočila o ranom meroitskom periodu (300. godine pne - 350. godine ne) nesumnjivo su utvrdila su da su nubijske piramide građene isključivo za ljude plemenite, kraljevske krvi; kasnije je, izgleda, i nekolicini bogatih ljudi bilo dozvoljeno da sami sebi podignu piramidalne spomenike, ali tako da oni po veličini ne konkurišu onima iz kraljevske porodice.
O tome svedoče i relativno nova arheološka iskopavanja, na lokalitetu Sedeinga, nekropoli iz iste ere, ali “građanskom” groblju koje se nalazi oko 725 km severno od Meroe, nadomak sudanske granice sa Egiptom. Sedeinga je jedna od retkih već poznatih lokacija u Sudanu gde arheolozi još uvek mogu da iskopavaju grobove iz meroitskog perioda. Francuski i američki eksperti za meroitske pogrebne spomenike zaključili su, pre nešto više od jedne decenije, da bi proučavanje običaja sahranjivanja u Sedeingi moglo da otkrije veoma važne nove podatke, pa su 2009. godine započeli iskopavanja i na tom lokalitetu. U narednih nekoliko godina istraživačkog rada u Sedeingi, utvrdili su da je izgradnja malih piramida postala i praksa bogate elite, u mnogo većoj meri nego što se isprva verovalo. Prvo su otkrili gusto polje sa 35 malih piramida, a među njima i jednu podignutu nad grobnicom deteta, sa osnovom širine svega 70 cm. Ispostavilo se, zatim, da je groblje nekada sadržavalo na hiljade grobnica, od kojih su mnoge, jedna iznad druge, takođe ležale ispod malih piramida, kojih je bilo na stotine.

Gordana Tomljenović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"