TEMA BROJA

Dubravka Marić

Šume / Rajska jabuka na Nebeskoj planini

Iz divljine u bašte

Zaštićenim šumama divljih jabuka koje se danas prostiru u još samo nekim područjima duž planinskog lanca Tjen Šan, u Kazahstanu, sada haraju medvedi i druge životinje koje se hrane njihovim plodovima. Osim divljih jabuka uobičajenog ukusa, tamo postoje i jabuke sa ukusom meda, bobičastog voća, ruže, anisa, kokosa, limunove i pomorandžine kore, sladića, jagode, ananasa, zelene banane, kruške, krompira, čak i kokica! I dok su neke sorte takve da mogu odmah da završe u prodavnici, druge su toliko kisele ili gorke da su prosto nejestive, što je činjenica koju su, izgleda, prvi utvrdili medvedi.

Alma Ata ili Almati („otadžbina jabuka“) je grad koji se prostire na planinama Tjen Šan („Nebeska planina“) na jugozapadu Kazahstana. Tridesetih godina 19. veka, tadašnje naselje je bilo okruženo šumom divljih jabuka, koju je prvi opisao nemačko-estonski prirodnjak Karl Fridirih fon Ledebur. On je tamo identifikovao vrstu koju je nazvao Pirus sieversii, danas poznatu kao Malus Sieversii ili divlja jabuka Srednje Azije. Oko sto godina kasnije, gusto upletena i neravnomerno raspoređena stabla ove šume, zaprepastila su uglednog sovjetskog biologa i genetičara Nikolaja Ivanoviča Vavilova, koji je putovao svetom u potrazi za semenjem, i u Lenjingradu osnovao tada najveću svetsku banku semena. On je smatrao kako je najverovatnije da jedna biljna vrsta potiče upravo sa mesta gde je danas i genetski najraznovrsnija. Padine Tjen Šana bile su za Nikolaja Vavilova živa laboratorija, u kojoj je video kako se evolucija odigrava pred njegovim očima.

U svojoj knjizi „Pet kontinenata“, koja je bila najznačajnije delo o poreklu biljaka objavljeno do tada, Vavilov piše: „Šiprazi divljih jabuka se prostiru prostranim područjem oko grada i duž obronaka planina, tu i tamo čineći pravu šumu. Za razliku od malih divljih jabuka sa Kavkaza, divlje jabuke Kazahstana su uglavnom zastupljene sortama sa krupnim plodovima, koje se mnogo ne razlikuju od kultivisanih vrsta. Bio je prvi septembar, i vreme kada jabuka sazreva. Svojim očima smo mogli da vidimo da se ovde nalazimo u izuzetnom centru porekla jabuka, gde kultivisani oblici nisu bili primetno iznad divljih, i gde je bilo teško razlikovati divlje jabuke od onih koje se uzgajaju. Neke od formi u ovoj šumi, bile su toliko dobre po kvalitetu i dimenzijama, da su se odmah mogle uzgajati u bašti.“

Medvedi biraju

Petnaestogodišni meštanin Ajmak Džangalijev, koji je tada brinuo o konjima Nikolaja Vavilova, kasnije je u Lenjingradu postao njegov student, a onda se vratio u Alma Atu i nastavio posao svog profesora. Džangalijev i njegova supruga Tatjana Salova su opisali više od 56 autohtonih vrsta jabuka, od kojih je 26 pripadalo divljim sortama, a trideset je predstavljalo prirodne ili polupripitomljene hibride, koji su „delo“ divljih stanovnika jabukove šume. Naime, smatra se da medvedi biraju samo sorte najboljeg ukusa, čime se njihove semenke raznose putem medveđeg izmeta, koji ih ujedno i đubri, pa su one u prednosti u odnosu na manje ukusne jabuke. Međutim, od šezdesetih godina 20. veka je zbog izgradnje stanova, kuća i vikendica, nestalo između sedamdeset i osamdeset odsto divljih šuma na području Alma Ate.
Kada je Kazahstan, početkom devedesetih, stekao nezavisnost, Ajmak Džangalijev je potražio pomoć svog američkog kolege Filipa Forslajna, kustosa kolekcije jabuka u Poljoprivrednoj eksperimentalnoj stanici države Njujork. Zajedno su posetili šume gde se nalaze gusti grozdovi drveća jabuka starog i po trista godina, čija su stabla debela kao hrastova i visoka 15,5 m, a još uvek rađaju zdrave plodove! Raznolikost tih jabuka zapanjuje. Postoje jabuke sjajne kože i jabuke grube kože, kao i jabuke raznih boja (crvene, zelene, ružičaste, ljubičaste, žute i zlatne), velike i male, a mnoge sorte izgledaju kao da su upravo „sišle“ sa police supermarketa. Sve ove varijacije se pojavljuju u okviru iste vrste, Malus sieversii, a začuđuje da nijednu nisu oštetile bolesti ili insekti! Forslajn i njegov tim su procenili da jabuke u ostatku sveta, sve zajedno, ne sadrže više od dvadeset procenata genetskog diverziteta prikazanog u kazahstanskim šumama.

Najomiljenija voćka na svetu

Početkom ovog veka, istraživači su pomoću molekularnih genetičkih markera potvrdili istinitost onoga što je decenijama ranije posmatranjem zaključio Nikolaj Vavilov. Jabuke koje se danas gaje širom sveta su u genetskom smislu toliko slične divljim jabukama sa Nebeske planine, da nesumnjivo odatle i potiču!
Bari Džuniper, biolog sa Univerziteta u Oksfordu, prvi je potvrdio Vavilovljevu hipotezu o poreklu jabuke. On veruje da je ova biološka raznovrsnost bila posledica geografske izolacije ovog regiona, koja je trajala oko šest hiljada godina. Pre oko deset miliona godina su zemljotresi i pomeranje tektonskih ploča doveli do izdizanja velikih planinskih lanaca u unutrašnjosti Azije. Tjen Šan se nije zaleđivao tokom ledenog doba, a navodnjavao se zahvaljujući vodi iz snežnog pokrivača iznad njega. Glečeri na jednoj i pustinje u nastajanju sa druge strane, odsekli su ovo područje od ostatka Azije i Evrope. Oblast Tjen Šana je, osim po jabukama, čiji je rani predak ostao zarobljen na ovom području, i inače izuzetna prema biodiverzitetu, odnosno velikoj koncentraciji oraha, bresaka i drugog voća.
I dok je, pre četiri veka, postojalo oko šesnaest hiljada sorata jabuka, već do 1907. godine je taj broj smanjen na 7.098. Samo 15 sorata čini devedeset procenata svih jabuka koje se danas gaje, a one su gotovo neotporne na bolesti. Sa ovakvim svesnim sužavanjem komercijalnog genofonda jabuke, ne samo što ostajemo uskraćeni za različite ukuse nego možemo i da ostanemo bez jabuka koje sada volimo. Osim što su padine Tjen Šana i danas „živa laboratorija“, one su i nepresušan izvor genetske raznovrsnosti divljih jabuka, zahvaljujući kome možda, ipak, nećemo ostati bez najomiljenije voćke na svetu.

Dubravka Marić

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"