TEMA BROJA

Dr Vladica Božić

Šume / Klimatske promene i dogovori

“Zarobljavanje ugljenika”

Tokom poslednjih nekoliko decenija sve su uočljivije promene klime koje su posledica ljudskih aktivnosti a ne prirodnih procesa u atmosferi. Za njih je uveden termin: klimatske promene. Uobičajno je da se deo Sunčevog toplotnog zračenja koje stiže do Zemljine površine odbija u atmosferu, gde ga apsorbuju neki gasovi (najviše ugljen-dioksid i metan) i ponovo dozračuje na Zemlju umesto da ode u svemir. Od početka 20. veka došlo je do značajnog povećanja sagorevanja fosilnih goriva, što je oslobodilo veliku količinu ugljen-dioksida tako da se u atmosferi povećala njegova koncentracija. Ovo je dovelo do povećanja ukupne količine zračenja koje prima Zemljina površina (nazvano „efekat staklene bašte“), a to je izazvalo povećanje srednje temperature površine Zemlje i globalno otopljavanje, pa je godišnja globalna srednja temperatura na površini Zemlje sada povećana za najmanje 1,1°C u odnosu na vreme pre industrijske revolucije.

Kao posledica promena u atsmosferi, došlo je do ekstremnih suša, kataklizmičnih požara, veće učestalosti pojava snažnih oluja i uragana, naglog topljenja glečera i polarnog leda... što dovodi do podizanja nivoa mora i čestih izlivanja vode u gusto naseljenim područjima. Klimatske promene imaju veliki uticaj na društvene i ekološke sisteme, kao i na interakciju između njih. Prema istraživanjima Međuvladinog panela o promeni klime (The Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC), u slučaju da se nastavi sa dosadašnjim ljudskim aktivnostima, klimatske promene bi mogle da povećaju godišnju globalnu srednju temperaturu atmosfere na 6,4°C, do 2100. godine.
Šume čine oko 30% (4,1x109 ha) površine Zemlje i u njima živi više od 80% svih kopnenih vrsta životinja, biljaka i insekata. Važan su izvor čistog vazduha i vode i imaju suštinski značaj u borbi protiv klimatskih promena, jer drvo kada raste koristi ugljenik iz vazduha i skladišti ga u stablu, biljnoj materiji i ispod zemlje, u procesu nazvanom „zarobljavanje ugljenika”.
Prema procenama IPCC, u svetskim šumama je akumulirana ogromna količina ugljenika. Dok atmosfera sadrži oko 750 milijardi tona ugljenika u vidu ugljen-dioksida (CO2), šume sadrže oko 2.000 milijarde tona ugljenika, od čega je približno 500 milijardi tona akumulirano u drveću i žbunju a 1.500 milijardi tona u tresetištima, zemljištima i šumskoj prostirci. Bez prisustva šuma veliki deo ovog ugljenika ostao bi u atmosferi u obliku ugljen-dioksida (CO2) za koji se smatra da je „najvažniji gas sa efektom staklene bašte koji je proizveo čovek”. Od navedene količine, svake godine atmosferom kruži oko 100 milijardi tona ugljenika. Takođe, procena je da su od 2000. godine šume svake godine apsorbovale u proseku 2,6 milijardi tona ugljen-dikosida iz atmosfere, što predstavlja jednu trećinu oslobođenog CO2 nastalog uglavnom sagorevanjem fosilnih goriva. Ova funkcija šuma je jedan od najvažnijih načina za ublažavanje posledica klimatskih promena jer smanjuje udeo CO2 nakupljenog u atmosferi.

Zdrave šume pružaju niz drugih pogodnosti - od čiste vode do staništa za biljke i životinje koje ne mogu da žive u drugoj sredini. Pored zaštite i očuvanja biodiverziteta i regulacije ekosistema, šume kao prirodni resurs i dobro od opšteg interesa uvek su bile bitan faktor društvenog razvoja i predstavljale su izvor dobara i usluga, a time i prihoda. Šume doprinose ekonomskom razvoju društva tako što predstavljaju značajan prirodni izvor za ruralni razvoj i osnovu za obezbeđivanje dodate vrednosti proizvoda u oblastima prerade drveta, obnovljivih izvora energije, proizvodnje hrane i turizma. Samo međunarodna trgovina drvnim proizvodima iznosi 36 milijardi američkih dolara godišnje, a papirom i pulpom 60 milijardi američkih dolara godišnje. Procena je da život i opstanak oko 1,6 milijardi ljudi (skoro 25% svetske populacije) na Zemlji zavisi od šuma.
Uništavanje šuma povećava emisiju CO2 i tako deluje kao uzrok klimatskih promena. Oko 25% globalnih emisija CO2 dolazi iz sektora zemljišta: poljoprivrede, šumarstva i drugog korišćenja zemljišta.To ga čini drugim najvećim izvorom emisije gasova koji izazivaju efekat staklene bašte - GHG (od engleskih reči Green House Gases) posle energetskog sektora, a u mnogim zemljama u razvoju ovo je je glavni izvor emisija. Otprilike polovina ove emisije potiče od krčenja i degradacije šuma, a druga polovina dolazi od poljoprivrednih aktivnosti.

Sporazum o ublažavanju klimatskih promena

Aktivnosti na zaustavljanju gubitaka i degradacije šumskih ekosistema i na promovisanju njihove obnove treba da doprinesu, u obimu preko jedne trećine, ukupnom ublažavanju klimatskih promena do 2030. da bi se ispunili ciljevi Sporazuma iz Pariza usvojenog na Konferenciji država članica (COP21) okvirne konvencije UN o promeni klime (UNFCCC), organizovanoj 2015. godine. Taj sporazum potpisale su 193 od 197 zemalja članica UNFCCC radi stvaranja uslova za razvoj svetske ekonomije sa niskim sadržajem ugljenika, i to  sprovođenjem aktivnosti na smanjenju emisija gasova sa efektom staklene bašte. To bi trebalo da obezbedi ograničenje rasta globalne srednje temperature ispod 2oC u odnosu na predindustrijski nivo, i da se povećanje globalne srednje temperature ograniči na 1,5oC tako što bi se emisija gasova sa efektom staklene bašte smanjila za 50%, do 2030. Ovo bi omogućilo da se u drugoj polovini 21. veka „postigne ravnoteža između antropogenih emisija iz izvora i uklanjanja gasova sa efektom staklene baste”. Međutim, čak i ako bi se bilo koji od ovih ciljeva postigao, prilagođavanje klimatskim promenama će i dalje biti potrebno jer su mnoga mesta na Zemlji već doživela drastične promene klime.

Šuma je značajan globalni modifikator klime, sa velikim uticajem na svoju bližu okolinu zbog čega je značajna za životne uslove drugih ekosistema. Uticaj šuma na klimatske promene je najizraženije kroz ublažavanje temperaturnih ekstrema. Takođe, šume utiču na količinu, strukturu i raspodelu padavina, na formiranje polja vetra i vazdušna strujanja u samoj šumi i njenoj okolini, regulišu oticanje vode, vrše njeno prečišćavanje itd. Pored šuma, i uticaj zemljišta mora se imati u vidu jer su korišćenje zemljišta, prenamena korišćenja zemljišta i šumarstvo definisani kao poseban sektor pri praćenju promena gasova sa efektom staklene bašte. Ovaj sektor pokriva emisije i uklanjanje svih gasova koji su rezultat direktnog korišćenja zemljišta izazvanog ljudskim faktorom, promenom namene zemljišta i gazdovanjem šumama (koje se odnose na zemljište, drveće, biljke uopšte, biomasu i drvo). To u osnovi obuhvata sve ljudske aktivnosti koje se odvijaju na poljoprivrednom, šumskom, močvarnom i tresetnom zemljištu koje direktno rezultiraju emisijom ili uklanjanjem gasova staklene bašte. A to su: isušivanje tresetnog zemljišta, seča šuma, oranje travnjaka za uzgoj useva, pošumljavanje ili krčenje šuma, upravljanje šumama, obradivim površinama i pašnjacima, revegetacija.
Sektor korišćenja zemljišta, prenamena korišćenja zemljišta i šumarstvo (koji obuhvata i šumsko i poljoprivredno zemljišto) ključni su za ublažavanje i prilagođavanje na izmenjene klimatske uslove jer bi se time moglo obezbediti 20-60% kumulativnog ublažavanja uticaja GHG gasova do 2030. Bez aktivnosti u ovom sektoru, nemoguće je zadržati globalno povećanje srednje temperature ispod 1,5-2°C u odnosu na predindustrijski period. Aktivnosti na ublažavanju klimatskih promena u tom sektoru mogu pomoći državama da se prilagode klimatskim promenama, naročito onim manje razvijenim jer je ekonomski uticaj aktivnosti na ublažavanju i prilagođavanju u sektoru zemljišta povezan. Na primer, očuvanje, održivo upravljanje i obnova ekosistema kao što su šume ne smanjuju samo emisije GHG gasova već, kroz snabdevanje šumskim dobrima i uslugama, predstavlja isplativ načini za pomoć ljudima da se prilagode uticajima izazvanim klimatskim promenama.

Smanjenje površina pod šumama

Tokom proteklih 8.000 godina ljudi su iskrčili do polovine svih šuma na planeti, uglavnom da bi se bavili poljoprivredom. Seča ili spaljivanje šuma oslobađa ugljenik koji se nalazi u njihovom drvećem i u tlu, a nestanak šuma onemogućava ih da apsorbuju CO2 u budućnosti. Procena je da, od 1850, oko 30% svih emisija CO2 u amosferi potiče od krčenja šuma, što pri tome može uticati i na klimu na lokalnom nivou. Pošto drveće oslobađa vlagu koja hladi vazduh oko sebe, smatra se da je krčenje šuma dovelo do intenzivnijih toplotnih talasa u Severnoj Americi i Evroaziji. Od 1990. do danas izgubljeno je oko 129 miliona hektara šume na Zemlji. Njihovo uništavanje se nastavlja na otprilike 8,8 miliona hektara svake godine, često sa razornim uticajem na zajednice i autohtone narode. Povećanje površina i održavanje postojećih šuma je zato od suštinskog značaja za ublažavanje klimatskih promena, zbog čega je šumama potrebno upravljati na održiv način. Procene pokazuju da skoro dve milijarde hektara degradiranog zemljišta širom sveta - područje veličine Južne Amerike - nudi mogućnosti za obnovu.
Postoje tri načina da se smanjenje površine pod šumama ublaži i preokrene: pošumljavanje, ponovno pošumljavanje i prirodna regeneracija šumskih ekosistema. Pod pošumljavanjem se podrazumeva sađenje šuma tamo gde ih ranije nije bilo ili gde šuma nema duže vreme (pedeset i više godina). Ponovno pošumljavanje podrazumeva sađenje drveća tamo gde su šume nedavno iskrčene. Prirodna regeneracija ne uključuje sađenje drveća - već oštećene šume ponovo rastu tako što se drveću dozvoljava da se prirodno širi ili se koristi tehnika kojom se drveće seče na panjeve da bi rasli novi izdanci. Pri pošumljavanju se mora voditi računa o prilagodljivosti vrsta lokalnoj klimi i tome da odgovaraju postojećem biodiverzitetu. Prirodna obnova šuma, s druge strane, ima malo neželjenih posledica i veliki mogućnosti za skladištenje ugljenika, u narednim decenijama. Ako bi se to uradilo širom planete, prirodna regeneracija šuma mogla bi da „uhvati“ do 70 milijardi tona ugljenika u biljkama i zemljištu do 2050. godine, što je količina koja je jednaka količini od oko sedam godišnjih industrijskih emisija. Kombinovanje prirodne regeneracije, uz promišljeno pošumljavanje i ponovno pošumljavanje je način borbe protiv klimatskih promena ili prilagođavanje na njih.

Aktivnosti za preokret

Na Konferenciji država članica (COP 11) okvirne konvencije UN o promeni klime (UNFCCC), organizovanoj 2005. u Montrealu, razmotren je  dokument „Smanjenje emisija usled krčenja šuma u zemljama u razvoju: pristupi stimulisanju akcije”(Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation - REDD). Na Konferenciji država članica (COP 13) održanoj na Baliju 2007. usvojen je Akcioni plan na osnovu koga su 2008. godine Organizacija za hranu i poljoprivredu UN (FAO), Program UN za razvoj (UNDP) i Program UN za životnu sredinu (UNEP) stvorili Program UN za smanjenje emisija nastalih od krčenja šuma i degradacije šuma u zemljama u razvoju (skraćeno UN - REDD). Pored toga u okviru UNFCCC je stvoren i Program REDD+ sa dobrovoljnim pristupom, koji nudi finansijske podsticaje zemljama u cilju održivog upravljanja šumama kako bi se u njima povećale zalihe ugljenika.
Vlada Nemačke i Međunarodna unija za očuvanje prirode (International Union for Conservation of Nature - IUCN) su 2011. pokrenule globalnu inicijativu za preokret u obnovi šuma pod nazivom Bonski izazov. Učesnice ove inicijative su se obavezale da do 2030. pošume 350 miliona hektara degradiranog i obešumljenog zemljišta, što bi omogućilo da se dodatno iz atmosfere eliminiše oko 4,5-8,8 milijardi tona CO2 godišnje, do 2030. Na nju se oslanja Njujorška deklaracija o šumama - dobrovoljna i pravno neobavezujuća politička deklaracija koju je potpisalo 37 zemalja. Nastala je kao rezultat dijaloga između vlada, kompanija i civilnog društva, podstaknut Samitom o klimi UN, održan u Njujorku 2014. Popisnici su se obavezali da će prepoloviti stopu krčenja šuma do 2020, okončati ga do 2030. godine i obnoviti stotine miliona hektara degradiranog zemljišta koje bi obuhvatilo „područje veće od Indije”.

U septembru 2015. Generalna skupština UN (194 članice) usvojila je rezoluciju pod nazivom „Transformacija našeg sveta: Agenda 2030 održivog razvoja”. Ta agenda je univerzalna strategija koja sadrži 17 ciljeva održivog razvoja i 169 specifičnih ciljeva koje sve zemlje treba da postignu do 2030. godine (održivo upravljanje šumama, suzbijanje dezertifikacije, zaustavljanje i preokretanje degradacije zemljišta, sprečavanje uništavanja biodiverziteta, održivo upravljanje svim vrstama šuma, zaustavljanje krčenja šuma, obnova  uništenih šuma, povećano pošumljavanje i obnova šuma na globalnom nivou).
Na poslednjoj Konferenciji država članica (COP 26) okvirne konvencije UN o promeni klime (UNFCCC), održanoj novembra 2021. u Glazgovu, usvojena je Deklaracija o korišćenju šuma i zemljišta. U odrednicama se navodi da bi, do kraja ovi decenije, trebalo zaustaviti i preokrenuti trendove krčenja šuma i degradaciju tla. Predviđeno je da se uloži preko 19 milijardi dolara iz javnih i privatnih izvora a biće pokrivene šume ukupne površine veće od 33 miliona km2. Posebno je važno što su ovu deklaraciju podržali Brazil, Indonezija i Demokratska Republika Kongo, na čijim se teritorijima nalaze velika prostranstva tropskih kišnih šuma značajnih za regulaciju klime.
Krčenje i degradacija tropskih šuma čine 14-21% svih antropogenih emisija ugljenika, dok apsorpcija CO2 unutar primarnih i oporavljajućih tropskih šuma pruža 10-15% potencijala za ublažavanje emisije ugljenika. Investitori koji upravljaju imovinom vrednom oko 8.700 milijardi dolara obavezali su se da će do 2025. prestati sa ulaganjem u aktivnosti povezane sa krčenjem šuma (proizvodnja govedine, palminog ulja i soje).

Dr Vladica Božić

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"