ISTRAŽIVANJE SVEMIRA

Priredila: Ilijana Jakšić Pavlović

Isparavanja na Jupiterovom satelitu Ganimedu

Vodenom parom do života

Po prvi put, astronomi su otkrili dokaz o postojanju vodene pare u atmosferi Jupiterovog satelita Ganimeda. Ta vodena para se formira od sublimovanog leda s površine satelita, odnosno onda kada se led pretvara iz čvrstog stanja u gasovito. Naučnici su došli do ovog otkrića pomoću kombinacije novih i arhivskih setova podataka sa NASA-inog svemirskog teleskopa “Habl”, što je objavljeno u žurnalu „Astronomija prirode“ (Nature Astronomy).

Jedno ranije obavljeno istraživanje ponudilo je detaljne i posredne dokaze da Ganimed, najveći satelit u solarnom sistemu, sadrži više vode od svih okeana na našoj planeti zajedno. Međutim, tamošnje temperature su toliko niske da je voda na površini duboko zaleđena. Ganimedov okean se nalazi otprilike 160 km ispod kore; stoga, vodena para ne bi trebalo da je isparenje okeana.
Astronomi su ponovo ispitali podatke dobijene od “Habla” u poslednje dve decenije da bi pronašli dokaz o isparavanju vode. Spektrograf teleskopa (STIS) je 1998. zabeležio prve ultraljubičaste slike Ganimeda, koje su u dva navrata obelodanile raznobojne vrpce naelektrisanog gasa po nazivu auroralne trake. Time su obezbeđeni dalji dokazi da Ganimed ima slabo magnetno polje.

Upoređivanje podataka sa teleskopa i iz arhiva

Sličnosti kod ovih UV opservacija objašnjavaju se prisustvom molekularnog kiseonika (O2). Ali, određena obeležja nisu se poklopila sa očekivanim emisijama iz čiste O2 atmosfere. U isto vreme, naučnici su zaključili da je ovo neslaganje najverovatnije povezano s visokim koncentracijama atomskog kiseonika (O).
Kao deo velikog posmatračkog programa za podršku NASA-inoj misiji “Junona”,  iz 2018, Lorenc Rot, saKraljevskog tehnološkog instituta u Stokholmu, Švedska, predvodio je ekipu koja je radila na merenju količine atomskog kisonika sa “Hablom”. Analiza tima naučnika sastojala se od kombinacije podataka od dva instrumenta: “Hablovovog” spektrografa kosmičkog porekla (COS) 2018. i arhivskih slika sa spektrografa teleskopa “Habl” (STIS) od 1998. do 2010. Na iznenađenje stručnjaka, a suprotno prvobitnim interpretacijama podataka iz 1998, otkrili su da skoro da uopšte nije bilo atomskog kiseonika u atmosferi Ganimeda. To znači da mora da postoji drugo objašnjenje za očigledne razlike u ovim UV aurora snimcima.
Rot je potom sa svojim istraživačkim timom pažljivije pogledao relativnu distribuciju aurore na UV slikama. Temperatura na površini Ganimeda veoma varira tokom dana, a oko podneva, pored ekvatora, može postati dovoljno toplo da ledena površina oslobađa (ili sublimiše) izvesnu manju količinu vodenih molekula. U stvari, opažene razlike u UV slikama su u direktnoj korelaciji sa mestom gde bi se mogla očekivati voda u atmosferi satelita. Rot je objasnio da je do sada uočen samo molekularni kiseonik. On nastaje kada naelektrisane čestice erodiraju ledenu površinu. Vodena para koja je izmerena sada potiče od sublimacije leda prouzrokovane termalnim isparenjem vodene pare iz toplih ledenih regiona.

Mesto nastanjivanja?

Ovo otkriće je preludijum za sledeću misiju Evropske svemirske agencije (ESA), “JUICE”, što znači: Istraživač Jupiterovih ledenih satelita ( JUpiter ICy moons Explorer). “JUICE” je prva misija većih razmera u programu “ESA - Kosmička vizija 2015-2025”. Svemirska sonda “JUICE” trebalo bi da bude lansirana 2022. i da stigne na Jupiter 2029. Planirano je da najmanje tri godine detaljno posmatra Jupiter i njegova tri najveća satelita, s naročitim pažnjom prema Ganimedu, kao planetarnom telu i mogućem mestu nastanjivanja.
Ganimed je identifikovan za detaljno istraživanje jer je prirodna laboratorija za analizu prirode, evolucije i potencijalne nastanjivosti ledenih planeta uopšte, uloge koju igra u sistemu Galilejevih satelita, i svoje jedinstvene magnetne plazma i interakcije s Jupiterom i njegovom okolinom. Očekivani rezultati mogu da obezbede timovima koji prate “JUICE” dragocene podatke koji se mogu koristiti za razmatranje planova za dalju optimizaciju upotrebe svemirskih letelica, dodao je Rot.
Trenutno, NASA-ina misija “Junona” podrobno ispituje Ganimed a nedavno su objavljene nove slike ledenog satelita. “Junona” proučava Jupiter i njegovu okolinu, takođe poznatu kao Jovijski sistem, od 2016. Razumevanje Jovijskog sistema i rasvetljavanje njegove istorije, od porekla pa do moguće pojave naseljive životne sredine, može da omogući bolji uvid u način na koji se formiraju i evoluiraju planete gasoviti džinovi i njihovi sateliti. Pritom, novi uvid može rasvetliti mogućnost života na egzoplanetarnim sistemima poput Jupitera.
Svemirski teleskop “Habl” je projekat internacionalne saradnje između NASA i ESA. NASA-sin Centar kosmičkih letova “Godard”, u Merilendu, upravlja teleskopom. Naučni institut za svemirske teleskope (STScI) u Baltimoru, Merilend, vodi naučne operacije za Habl.

Priredila: Ilijana Jakšić Pavlović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"