PALEONTOLOGIJA

G.Jovanović

Počeci u Srbiji: Petar S. Pavlović

Od udžbenika do Muzeja

Prva razmišljanja o geologiji su se javilia u drevnoj Grčkoj, u 4. veku p.n.e. kada je grčki filozof Aristotel, prosmatrajući sastav kopna, komentarisao geološke promene i formulisao teoriju da se promene na Zemlji odvijaju vrlo sporo i ne mogu se primetiti tokom života jedne osobe. Tek u 17. veku geologija je postigla velike pomake u svom razvoju. Taj vek nosi naziv Doba razuma jer je potreba za proučavanjem i tumačenjem pojava i događaja u prirodi postala jako izražena. Ipak, mnogi su i dalje verovali da je Zemlja stara samo nekoliko hiljada godina, a nalazak fosila daleko od obale mora je objašnjavan Velikim biblijskim potopom.

Posmatranjem pojava u prirodi povećana su opažanja o sastavu Zemlje, što je dovelo do otkrića fosila. Kolekcionari su počeli da sakupljaju fosile, usledile su teorije koje su pokušavale da objasne razvoj života i nastanak naše planete. Tako su razlike između prihvaćenog religijskog koncepta i činjeničnih dokaza postale popularne teme za diskusije u društvu i ostale aktuelne do danas. Priroda fosila je bolje shvaćena tek krajem 18. i početkom 19. veka kada je francuski prirodnjak Georges Cuvier uspostavio nauku uporedne anatomije i paleontologije.
U Srbiji su geološka i rudarska istraživanja počela sredinom 19 veka. Napisan je prvi udžbenik, prikupljene su prve zbirke minerala, stena i fosila, osnovane su prve ustanove. Rad na sistematskom sakupljanju, proučavanju i muzeološkoj obradi fosila počeo je nekoliko godina pre osnivanja Muzeja.

Osnivanjem Jestastveničkog muzeja srpske zemlje (danas Prirodnjački muzej) i postavljanjem Petra S. Pavlovića za upravnika, počinje ozbiljniji rad na zbirkama. Za vreme svog radnog veka, Pavlović je radio na prikupljanju ne samo fosilnog matrijala već se bavio i recentnim mekušcima, pisao uputstva za prikupljanje ptica, riba i sisara koje je Muzej putem brojnih saradnika dobijao na poklon. Vodio je biblioteku, prevodio stručne i naučne radove... Svetsku slavu je postigao proučavajući i objavljujući rezultate rada na neogenim mekušcima.

Rođen je u Požarevcu 1864. a preminuo u Beogradu 1938. Na mestu upravnika proveo je skoro trideset godina, potpuno posvećen obogaćivanju i proučavanju zbirki, sa osnivanjem Muzeja i postavljanjem Petra Pavlovića za upravnika, počinje ozbiljan pristup sistematskom sakupljanju fosilog materijala, a samim tim i razvoj paleontologije u Srbiji. Zbike koje prikupio i proučavao su pokazatelj razvoja geološke nauke, na osnovu čega se Pavlović može svrstati među velikane geološke nauke. Nekoliko stotina hiljada primeraka fosila leže daleko od pogleda javnosti, u ormanima i fijokama muzejskih depoa. Oni su deo kulturne istorije, ali i skladište nedovoljno proučenih događaja iz geološke prošlosti Srbije.

Prve geološke zbirke  

Prve zbirke uglavnom su čuvane u Prirodnjačkom kabinetu Velike škole (Liceja). Sredinom 19. veka, značajna ličnost iz oblasti prirodnih nauka bio je Josif Pančić, prvi predsednik Srpske Kraljevske Akademije i profesor Velike škole. Dolaskom na Licej 1853. Pančić je predavao predavao sve prirodnjačke predmete, ali se geologji nije mogao ozbiljnije posvetiti. U selu Rakovica kod Beograda, 1854. god. pronašao je fosile i odneo ih na proučavanje uglednom austrijskom paleontologu M. Hoernesu, koji je ustanovio da su se ovi primerci odnosili na srednjomiocensku (badensku) faunu koja je nastanjivala velike površine mora Paratetisa.

Kada je Katedru preuzeo Pančićev učenik Jovan Žujović, počinje ozbiljniji rad na geološkim istraživanjima u Srbiji. Žujović se smatra osnivačem savremne geologije u Srbiji. Započeo je i predavanja iz paleontologije. Godine 1889. je osnovao Odeljenje za mineralogiju i petrografiju i Odeljenje za geologiju i paleontologiju. Počeo je period osnivanja prvih ustanova, sistematskog sakupljanja i proučavanja geoloških zbirki. Godine 1891. osnovano je Srpsko geološko društvo i održan prvi Zbor Srpskog geološkog društva, 1893. je osnovan Seizmološki zavod, a posle višedecenijskog sakupljanja primeraka iz prirode formiran je Jestastvenički muzej, 1895.

Sa terena Rakovice je Jovan Žujović sakupio i objavio inetersantan spisak morskih fosila. Ovaj lokalitet je kasnije i Petar Pavlović posećivao, prikupljao, identifikovao i muzeološki obradio nekoliko desetina vrsta puževa, školjaka i drugih beskičmenjaka. Godine 1890. objavio je i prvi rad o fosilima iz ovog nalazišta pod nazivom “Mediteranska fauna u Rakovici”, ubrzo zatim usledili su i drugi radovi kao što su “Prinove Geološkog zavoda Velike škole” sa brojnim spiskovima različitih fosila itd.

Osnivanje Muzeja i prva
prirodnjačka izložba

Još pre nego što je Muzej formalno osnovan, istraživači toga doba su zbirke prirodnjačkih kabineta Velike Škole smatrali Jestastveničkim muzejem i bile su smeštene u Kapetan Mišinom zdanju. Uprava profesorskog društva je osnovala „Odbor (fond) za podizanje Jestastveničkog muzeja” a potpisnici su bili poznati prirodnjaci i ugledne ličnosti među kojima je bio i prof. jestastvenice Petar S. Pavlović.

Muzej je zajedno sa etnografskim zbirkama Narodnog muzeja privremeno smešten u Zadužbinsku kuću Stevče Mihajlovića, u ulici Kneza Miloša. Na inicijativu Profesorskog društva, Prirodnjački muzej je osnovan aktom Ministra prosvete i crkvenih dela Kraljevine Srbije od 19. decembra 1895. pod imenom Jestastvenički muzej. Za privremenog upravnika je postavljen Petar Pavlović 1901. Godinu dana kasnije je podneo izveštaj o potrebama muzeja i uloženim naporima za njegovo podizanje, a potom je 1903. pripremio “Predlog za Zakon o Muzeju Srpske Zemlje”.

Prilikom krunidbene svečanosti 7. 09. 1904, kralj Petar I Karađorđević zvanično je otvorio Muzej i čitaonicu. Entuzijazam i višegodošnja sakupljanja i proučavanja primeraka iz prirode rezultirala su prvom izložbom otvorenom 1904.godine u Beogradu, u prisustvu Kralja Petra I i zvaničnika, a ubrzo nakon toga, iste godine je održano prvo gostovanje prirodnjačkih eksponata u inostranstvu, na Svetskoj izložbi u Parizu.

Dela Petra Pavlovića

Pored toga što je doprineo osnivanju Muzeja i bio njegov prvi upravnik, Petar Pavlović se može svrstati u velikane srpske geologije jer je sa muzeološkog aspekta uspostavio temelje vođenja zbirki i unapredio paleontološku nauku tokom tridesetogodišnjeg rada u Muzeju. Tokom ovog perioda, kao i pre samog osnivanja Muzeja Pavlović je postao poznat među učenijim ljudima toga doba koji su ga obaveštavali o nalascima fosila širom Srbije i slali ih Muzeju.
Još na početku svoje karijere Pavlović je 1899 publikovao “Uputstva za pribiranje stena, minerala i fosila i promatranje nekih geoloških pojava”. Podatke o dobijenom ili sakupljenom materijalu, etiketiranju zbirki, terenima, stručnim ekskurzijama, darodavcima, kao i problemima Muzeja objavljivao je u Godišnjim izveštajima Srpske Kraljeske Akademije.

Pavlović je ostvario i brojne kontakte sa stručnjacima i institucijama drugih zemalja. Na taj način se usavršavao i razmenjivao iskustva sa najuglednijim ličnostima iz geologije kao što su Theodor Fuchs, Eduard Suess, Wilhelm Waagen (Austrija), Spiridion Brusina (Hrvatska) i dr. Poslove oko određivanja zbirki fosilnih i današnjih vrsta koje je prikupljao ili dobijao na poklon je shvatio kao veoma važan zadatak, što se može zaključiti o podacima na etiketama i Inventarskim knjigama Muzeja.

Petar Pavlović je bio profesor II beogradske muške gimnazije 1889.godine, bio je nadzornik osnovnih škola, izaslanik ministra prosvete za pregled srednjih škola u Srbiji, član komisije za polaganje profesorskih ispita iz jestastvenice itd. Bio je aktivan član Srpskog geološkog društva, na skupovima geologa je iznosio informacije o različitim geološkim temama. Na geološkom zboru 1891. govorio je o meotskoj etaži, prikazao je neke vrste iz roda Pleurotoma koje su pronađene u Rakovici, zatim fosile iz Beogradske ulice, Višnjice, i drugih nalazišta, referisao je i o raspravama drugih naučnika.
U Geološkom zavodu Velike škole još pre 1893. je određivao fosile koji su iz pristizali iz ranih delova zemlje. Dobijajući brojne informacije od saradnika i prijatelja Muzeja, Pavlović je organizovao i učestvovao u terenskim istraživanjima gde je sakupljao fosile različite starosti, iz različitih sredina (morskih, kopnenih brakičnih, slatkovodnih). Pavlović se prvenstveno bavio sakupljanjem i proučavanjem fosila kenozojske starosti, zbog čega ova, jedna od nastarijih zbirki Prirodnjačkog muzeja nosi naziv Zbirka kenozojskih beskičmenjaka. U zbirci su najbrojniji neogeni beskičmenjaci sa teritorije Srbije, ali su po značaju isto tako važni i ostali fosili sakupljeni na terenima drugih balkanskih zemalja. Pored bogate zbirke morskih mekušaca, izuzetno vredan deo čine i primerci tercijarnih mekušaca iz jezerskih sedimenata Srbije, Kosova i Makedonije.

Svetski ugled stekao je proučavajući fosilne mekušce. Zbirka holotipova zauzima poseban značaj. Zajedno sa Svetolikom Radovanovićem, državnim geologom je 1891. u Glasu Srspke Kraljevske Akademije opisao prvu novu vrstu Trochus serbicus iz Timočke Krajine. Godine 1893. je u Geološkim analima Balkanskoga poluostrva sa istim autorom opisao geološke karakteristike srpskog dela sliva Donjeg Timoka. Kasnije su usledili i drugi radovi u kojima je Pavlović opisao nove rodove i vrste.  
Paleontolozi poslednjih godina sve više pokazuju interesovanje za zbirke i objavljena dela Petra Pavlovića. U njihovim kompilacionim radovima, za mnoge fosilne vrste iz raznih zemalja ponovo su analizirani holotipovi iz familije Valvatidae, Melanopsidae, Lymnocardidae itd. Na osnovu njih, doneti su mnogi zaključci o starosti stena u kojima su nađene, evoluciji pojedinih grupa, taksonomskim odlikama.

I ekološki uticaji

Pavlović je bio dobar poznavalac taksonomije i celog svog radnog veka je neumorno prikupljao fosile, brižljivo ih čuvao, proučavao i uređivao prema muzeološkim načelima. Svako kasnije pručavanje je potvrdilo da njegove zbirke sve više dobijaju na značaju. Odredbe mnogih vrsta koje je opisao i danas su validne. Pavlovićevi holotipovi iz familije Valvatidae takođe su još uvek prihvaćeni: Valvata bouei, Vavata (Tropidina) drimensis, Valvata (Tropidina) kochi, Valvata (Tropidina) bojanovski iz pliocena Kosova, Valvata radovanovići iz Makedonije. Neophodno je navesti nekoliko drugih vrsta koje je prvi put opisao Pavlović iz jezerskih sedimenata Srbije, Kosova, Makedonije: Melanopsis (Melanoptychia) langhofferi, Melanopsis (Melanoptychia) cari, Melanopsis (Lyrcea) vindobonensis. karagacensis, Melanopsis petkovici, Melanopsis metochiana, Melanopsis suskalovici, Melanopsis karici, Melanopsis viquesneli itd.

Monografsko delo Petra Pavlovića „Donjopontijski mekušci iz okoline Beograda (s naročitim obzirom na fosilnu faunu sela Vrčina”), publikovano 1927. prikazuje vrlo bogatu gornjomiocensku asocijaciju mekušaca i spada u jedno od najcitiranijih publikacija. Iz ovog opisanog lokaliteta Pavlović je u paleontološku nauku uveo dva roda puža (Beogradica i Odonthohidrobia) i identifikovao 49 vrste i 4 podvrste mekušaca. Opisao je i primerke nekoliko krupnih školjaka iz familije Dreissenidae (C. subglobosa gigantica, C. pancici, C. spatulata kosanini), zatim predstavnike familije Lymnocardiidae, Valvaltidae i dr. Posebno treba istaći endemsku podvrstu roda Melanopsis vindobonensis karagacensis, prvi put objavljenu iz Vrčina kod Beograda (potok Karagača, po kojem je podvrsta dobila naziv). Primerci imaju istaknute izraštaje na ljušturama kakve nemaju primerci vrste Melanopsis vindobonensis pronađeni u drugim lokalitetima. Pavlović razmatra ekološki uticaj sredine na nastanak čvorića kod Melanopsis vindobonensis karagacensis, pokazuje i sumnju na ispravnost odredbi nekih novih taksona.

U čast svojim profesorima i saradnicima i prijateljima Muzeja, Pavlović je imenovao mnoge vrste: Pyrgula radovanovici, Pseudoamnicola brusiniana, Melanopsis petkovici, Frondicularia zujovici, Viviparus zujovici, Unio zujovici itd. Takođe, poznati zagrebački paleontolog Spiridion Brusina je 1893, proučavajući fosile iz Zvezdana kod Zaječara koje mu je Žujović ranije ustupio na proučavanje, imenovao novu vrstu puža Planorbis pavlovici, u čast mladom srpkom paleontologu Petru S. Pavloviću.

G.Jovanović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"