KOSMONAUTIKA

Dr Vladica Božić

Korišćenje vasione

Sateliti i održivi razvoj

Na prvoj konferenciji UN o životnoj sredini i razvoju, održanoj u Rio de Žaneiru 1992. godine, usvojena je Deklaracija o životnoj sredini i razvoju, često skraćeno nazvana Rio Deklaracija, kojа se sastoji od 27 načela čiji je cilj uspostavljanje budućeg održivog razvoja u svetu. Pored toga, doneta je i „Agenda 21”, neobavezujući akcioni plan za UN i druge međunarodne i regionalne organizacije i pojedine vlade širom sveta koji se može izvršiti na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou.

U septembru 2000. godine Generalna skupština UN (189 članica) usvojila je Milenijumsku deklaraciju koja je sadržala nekoliko političkih obaveza koje su izraženе kao Milenijumski ciljevi razvoja. Tih 8 ciljeva je bilo fokusirano na zemlje u razvoju koje su trebalo da ih dostignu do 2015. godine. Kako je napredak u ispunjavanju ovih ciljeva bio neujednačen, međunarodna zajednica ih je ponovo razmotrila 2015, da bi u septembru iste godine Generalna skupština UN usvojila rezoluciju pod nazivom „Transformacija našeg sveta: Agenda 2030 održivog razvoja”.
Agenda 2030 je univerzalna strategija koja sadrži 17 ciljeva održivog razvoja i 169 specifičnih ciljeva koje sve zemlje treba da postignu do 2030. godine: iskorenjivanje siromaštva i gladi, promovisanje dobrog zdravlja, kvalitetnog obrazovanja i rodne ravnopravnosti, čista voda i pristupačna energija, pristojan rad i ekonomski rast, održivi gradovi i ekonomije, akcije za klimu, mir, pravda i jake institucije, jačanje globalnog partnerstva.
Za postizanje ovih ciljeva koriste se i veštački sateliti, koji su od svoje pojave 1957. godine omogućili sistematsko praćenje, snimanje i analizu praćenjа procesa i pojava na Zemlji, u vremenu i prostoru. Već 1960, pojavili su se meteorološki sateliti opremljeni uređajima za praćenje stanja atmosfere (oblačnosti ili magle), što omogućava i otkrivanje područja nastajanja tropskih ciklona, uragana i tajfuna. Vrlo slični njima su istraživački sateliti koji imaju instrumente namenjene osmatranju Zemlje u nevojne svrhe, kao što su: ekološki nadzor (stanje vegetacije, sadržaj atmosferskih gasova u tragovima, stanje mora, okeana, snežnog pokrivača i ledenih ploča, podaci o životnoj sredini, određivanje tipova stena i Zemljinih resursa).
Sateliti omogućuju pravovremene i objektivne informacije, koje se mogu koristiti u različitim oblastima: meteorologiji, kartografiji, geologiji, hidrologiji, šumarstvu, poljoprivredi, kartiranju zemljišta i vegetacije, inženjerskom projektovanju, fotogrametriji, kartiranju prirodnih katastrofa i nesreća, prostornom planiranju, ekologiji, okeanografiji. Prema Udruženju satelitske industrije, 51% od 126 satelita lansiranih 2016. godine bili su nevojni sateliti za posmatranje Zemlje, a posle toga je njihov broj dodatno povećan lansiranjem malih satelita, što je uticalo i na povećanje obima posmatranja.

UN i svemir

Već 1958. godine, Generalna skupština UN je, Rezolucijom 1348, osnovala privremeni Odbor za miroljubivu upotrebu svemira (COPUOS) od 18 država članica, da bi 1959. godine Rezolucijom 1472 uspostavila COPUOS kao stalno telo sa tada 24 države članice. Danas ih ima 95; među njima nema Srbije, iako je bivša Jugoslavija bila njen član.
UN su imale vodeću ulogu u promovisanju međunarodne saradnje u korišćenju svemirske tehnologije, za rešavanje humanitarnih i ekoloških problema. Velike svemirske sile i kompanije koristili su svoje konvencionalne satelite da bi podržale takve aktivnosti mnogo puta u prošlosti; u novije vreme, sve više koriste i male satelite koji se mogu lansirati u grupama (klasterima) i imati mnogo veće mogućnosti. Njihova izrada je jeftinija, a primena može biti raznovrsnija od jednog velikog, skupljeg satelita; nekoliko zemalja je pokrenulo svoje svemirske programe, čime je znatno uvećan broj satelita koji podržavaju održivi razvoj.

Ciljevi 1 i 2: Ukidanje siromaštva i gladi

Iako je skoro prepolovljen broj ljudi koji žive u ekstremnom siromaštvu - sa 1,9 milijardi 1990. na 836 miliona 2015. godine - broj onih koji se bore da zadovolje najosnovnije ljudske potrebe i dalje je prevelik. Siromaštvo, cena hrane i glad neraskidivo su povezani. Milioni ljudi su gladni i neuhranjeni jer ne mogu sebi da obezbede dovoljno hrane sopstvenom proizvodnjom zbog toga što žive u područjima u kojima uslovi okoline (često izazvani klimatskim promenama) ograničavaju poljoprivrednu proizvodnju. Sateliti mogu da pruže pouzdane informacije o razvoju i stanju useva, i pomoći u poboljšanju prinosa omogućavajući poljoprivrednicima da budu bolje informisani kada će navodnjavati, đubriti i ubirati svoje useve.

Cilj 3: Dobro zdravlje i blagostanje

Veće mogućnosti prenosa podataka novih satelita omogućiće bolju pokrivenost zdravstvenom zaštitom jer će proširiti dostupnost telemedicinskih usluga na udaljene lokacije kao što su: video telekonsultacije uživo podržane u realnom vremenu kliničkim podacima, pristup pacijenta medicinskoj ekspertizi koja je obično dostupna samo u specijalizovanim bolnicama ili davanje saveta specijalista lokalnim lekarima koji leče pacijente. Pored toga ubrzala bi se distribucija medicinskih informacija i upozorenja u udaljene klinike i bolnice, kao i upravljanje medicinskom dokumentacijom pacijenta.

Cilj 4: Kvalitetno obrazovanje

Postignut je značajan napredak u poboljšanju pristupa obrazovanju, posebno na nivou osnovne škole u ruralnim oblastima, čemu su pomogli i sateliti. Npr. Indija je svojim geostacionarnim programom “EduSat” uvela tele-obrazovanje u hiljade škola. I Kina je, koristeći satelite “Intelsat” od 1987. godine, u oko 90.000 sela uspešno orgnizovala nacionalni televizijski univerzitet. Sličan uspeh u Indoneziji, Tajlandu, Maleziji, Nigeriji i mnogim drugim zemljama dokazao je da obrazovanje putem satelitskih mreža može biti uspešno. Zahvaljujući tehnološkom napretku u proteklih desetak godina, primena satelitske tele-obuke u učionici i samo-obrazovanje preko Interneta je sada mnogo lakša i nudi nove mogućnosti svakom detetu bez obzira gde ono živi ili kakav je njegov socio-ekonomski nivo.

Cilj 5: Ravnopravnost polova

UNESCO-ov izveštaj o ženama u nauci iz 2017. godine pokazao je da su žene činile manje od trećine (28,8%) zaposlenih u naučno-istraživačkim i razvojnim ustanovama širom sveta, a ovaj procenat je još manji u zemljama u razvoju. Aktivnosti koje omogućuju pristup svemirskoj nauci i tehnici podstiču razvoj tehničkih veština i inovativnog načina razmišljanja kod devojčica i mladih žena kako bi podstakao njihovo veće učeše u nauci i tehnologiji. Npr. Južnoafrička nevladina organizacija MEDO postakla je tim srednjoškolki da planiraju lansiranje satelita koji će skenirati afrički pejzaž, a mlade žene su pozvane da učestvuju u prvom naosatelitskom programu Kazahstana.

Cilj 6: Čista voda i sanitarni uslovi

Sateliti se koriste za upravljanje vodnim resursima i praćenje kvaliteta vode na velikim površinama - postupkom daljinske detekcije vodnih tela. Sateliti omogućavaju efikasno nadgledanje nivoa vode u vodnim telima čak i na opasnim i teško dostupnim područjima, uz upozorenje u slučaju nestašice, što povećava transparentnost u isporuci vode, posebno kada različite zemlje dele ista vodna tela. Sateliti omogućavaju neprekidno praćenje kvaliteta vode na licu mesta, za razliku od konvencionalnih metoda prikupljanja podataka koji su spori i skupi.  

Održivi razvoj podrazumeva ekonomski rast ostvaren uz smanjenje uticaja na životnu sredinu, što se postiže smanjenom upotrebom neobnovljivih prirodnih resursa. Njihova potrošnja je direktno povezana sa većim zagađenjem vazduha, tla i vode, a to umanjuje kapacitet Zemlje da podmiri sve brojnije stanovništvo. Ovo zahteva obezbeđivanje održive prakse potrošnje i proizvodnje, što je povezano sa brojnim drugim ciljevima održivog razvoja - u kojima se takođe primenjuju sateliti. Sateliti omogućavaju jeftinije nadgledanje velikih površina kako bi se otkrila i dokumentovala neodgovorna potrošnja prirodnih resursa (seča šuma, otkrivanje kršenja kvota za vodu) i neodgovorno ponašanje u proizvodnji.

Cilj 13: Akcija za klimu

Međunarodna povelja o svemiru i velikim katastrofama, pokrenuta 2000, predviđa besplatno prikupljanje i prenos satelitskih podataka humanitarnim organizacijama u slučaju velikih katastrofa. To omogućuju 34 satelita iz 17 korporativnih, nacionalnih i međunarodnih svemirskih agencija, koji bez nadoknade daju slike zemljama pogođenim katastrofama (poplave, zemljotresi, izlivi nafte, šumski požari, cunamiji, velike snežne padavine, erupcije vulkana, uragani i klizišta).

Cilj 14: Život pod vodom

Živi svet u okeanima, od kojeg zavisi ishrana milijardi ljudi na Zemlji, ugrožen je zagađenjem, prekomernim ribolovom i globalnim klimatskih promenama. Ovo zahteva zaštitu i održivo korišćеnjе okeana, mora i morskih resursа, u čemu sateliti igraju značajnu ulogu. Pored nadzora nad stanjem mora (praćenje prisustva suspendovanih čestica, koncentracije planktona i zagađenje i pojava kao što su tajfuni, uragani i cunami), sateliti mogu da se koriste kao platforme za sisteme automatske identifikacije brodova koji omogućavaju prikupljanje informacija o plovilima i njihovim aktivnostima. Tako se mogu koristiti i za nadzor ilegalnog, neprijavljenog i neregulisanog ribolova koji se često odvija nekontrolisano na velikim prostranstvima okeana daleko od obala, sa ozbiljnim humanitarnim i ekološkim posledicama.

Cilj 15: Život na Zemlji

Šume čine 30% površine Zemlje i u njima živi više od 80 procenata svih kopnenih vrsta životinja, biljaka i insekata. Takođe, bitan su izvor čistog vazduha i vode i igraju suštinsku ulogu u borbi protiv klimatskih promena. Krčenje šuma i dezertifikacija zemljišta, izazvani ljudskim aktivnostima i klimatskim promenama, predstavljaju glavne izazove održivom razvoju i utiču na 1,6 milijardi ljudi čiji život i egzistencija zavisi od šume. Zbog toga je potrebno šumama upravljati na održiv način, u čemu značajnu ulogu imaju sateliti za posmatranje Zemlje koji omogućavaju globalno nadgledanje krčenja šuma, degradacije zemljišta i dezertifikacije uz redovnu procenu zdravlja šuma i u veoma udaljenim regionima.

Dr Vladica Božić

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"