TEMA BROJA - Jovan Cvijić

Pripremio: Miloslav Rajković

Sto pedeset godina od rođenja Jovana Cvijića (1865-1927), geologa, geografa, antropogeografa i etnopsihologa svetskog glasa

Velikan stvaran vekovima
1865 - 1927

Ništa nema bolje čovjeku nego da se veseli onijem što radi, jer mu je to dio. - Prop. 3, 22

Mi nesrazmerno više govorimo nego što radimo. Mnogi imaju tu osobinu da misle da su uradili kad su govorili . - J. Cvijić

Na početku puta koji je Jovana Cvijića iz posrnule trgovačke porodice u maloj podrinjskoj varoši odveo u svet znanja i nauke, u kome će dosegnuti najviše visine i priznanja, stoje njegova nepismena majka Marija i izvanredan nastavnik geografije iz šabačke polugimnazije - Vladimir Karić, a na bečkoj stanici geomorfolog Albreht Penk. Svako je od njih na svoj način imao presudnu ulogu u Cvijićevom školovanju i naučnom uzrastanju. Bez majčine „jake volje“ da ga „da na nauke“, veli u Uspomenama , „mučno“ bi otišao dalje od Loznice, a bez Karića posle ispita zrelosti, ostavši bez opštinske pomoći i mogućnosti da uči medicinu, možda bi krenuo drugim putem. U toj ličnoj drami, njihov slučajni susret je gotovo euripodovski razrešio problem: Karić je svog bivšeg đaka ubedio da se upiše na Veliku školu, a da će posle izvesnog vremena biti „poslan na stranu“.

U jednom pismu Stojanu Novakoviću, srpskom poslaniku u Carigradu, V. Karić otkriva da je Cvijića kada je došao na Veliku školu „stao sistematski spremati za zemljopis“, da ga je on u svemu slušao i da je već pročitao svu njegovu knjižnicu. Dalje, veli da ga je preporučio Jovanu Žujoviću, koji ga je uzeo za asistenta. Karić posebno skreće pažnju Novakoviću na „pokušaj“ J. Cvijića u „Prosvetnom glasniku“ (reč je o članku o našoj geografskoj terminologiji) i „veliki dar“ koji je u njemu još u Šapcu opazio. Tako Cvijić nije ostao „u struci za koju se u gimnaziji oduševljavao“, a Karić se postarao da on zadovolji svoje naučne težnje.

U orbiti nauke

Cvijić se u Beču usavršavao u fizičkoj, političkoj i istorijskoj geografiji i kartografiji, kod uglednih evropskih profesora kakvi su bili geomorfolog Albreht Penk, getektoničar Eduard Sis, klimatolog i meteorolog Julijus Han, Valter Tomašek, osnivač istorijsko-geografske škole. Na Cvijića je naročiti pečat ostavio A. Penk, čija je predavanja iz opšte geografije, matematičke geografije, hidorografije i geomorfologije slušao svih šest semestara. Penk mu je bio i mentor doktorske teze o karstu. Cvijićev naučni profil, umnogome već formiran u Velikoj školi, prof. Penk je izbrusio do dijamantskog sjaja i mladog istraživača krša vinuo među priznate naučnike. Zvezda Cvijića naučnika prvi put je zasijala tako jarkom svetlošću na bečkom nebu.

Penk je brinuo o svom studentu baš kao što je to u njegovom dotadašnjem školovanju činio „dobroželatelj“ Karić, čovek koji je visoko cenio „misao i nauku“. U preporuci srpskom ministarstvu prosvete, 9. marta 1892. da Cvijuću dodeli pomoć za naučnu ekskurziju, Penk ističe da on pokazuje „jedan dobro školovan posmatrački dar i odanu ljubav prema stvari“. Penkovo prijateljsko uvažavanje Cvijića (govore o tome i 58 sačuvanih pisama našem geografu) ogleda se i u činjenici da je njegov doktorat „ Das Karstphänomen“ štampan u martovskoj svesci Geographische Abhandlungen , 1893, glasilu Akademije nauka, nepuna tri meseca pošto je Cvijić, jednoglasno odličnom ocenom, odbranio svoj rad. Penk je bio urednik prvog izdanja. Monografija o karstu je vrlo brzo upućena naučnim ustanovama i pojedincima širom Evrope, a Cvijić je dobio nekoliko primeraka samo što se javio Ministarstvu prosvete i crkvenih dela.

Cvijićeva teza je naišla na povoljan prijem kod evropskih geografa. Stizala su mu pisma puna pohvala i priznanja. Povoljne kritike pišu A. Giki (Edinburg), F. Rihthofen (Berlin) i dr. To ga je uverilo da je njegov rad „delo koje ne zastareva“ a saznanje da ga „računaju među priznate naučnike“ podiglo radnu energiju.

Sa doktorskom disertacijom Cvijić je postao utemeljivač nove naučne discipline - karstologije. Malobrojni su primeri te vrste u istoriji nauke. Cvijić je „nagli prodor u nauku“, primećuje u naše vreme slovenački geograf I. Gams, mogao postići samo zahvaljujući ličnim sposobnostima i okolnosti da je studirao u Beču.

Izborom za profesora geografije i etnografije na Velikoj školi, Cvijićev veliki dar, lične sposobnosti, neiscrpna radna i intelektualna energija prosto su eksplodirali. Cvijić je u nas u mnogo čemu bio začetnik ili osnivač, kao što je to bio i njegov veliki prethodnik Josif Pančić: novih naučnih disicplina (vulkanologija, limnologija, etnologija i etnopsihologija), novih metoda u nastavi (geografski seminar), terenskim istraživanjima (uputstva za ispitivanje porekla stanovništva i naselja srpskih zemalja), naučnih ustanova i društava. Njegov Geografski zavod bio je prva takva ustanova na Balkanu, pa Srpsko geografsko društvo, a Glasnik Društva (1912) prvi je geografski časopis u balkanskim zemljama. Iz Geografskog zavoda, publikacije Srpski etnografski zbornik i prvog Uputstva za ispitivanje stanovništva i sela nikla je i Cvijićeva antropogeografska škola . Posebno se zalagao za razvitak pojedinih grana geografske nauke (specijalna geografija, regionalna geografija, turistička geografija, etnografija, fitogeografija) i formiranje naučnih kadrova.

Uticaj na javno mnjenje

Biografi i ispitivači Cvijićevog naučnog dela i društvenog angažmana (duga je lista onih koji su pisali o J. Cvijiću) nisu odoleli nabrajanju šta je sve Cvijić stigao da uradi za svog kratkog života, koji su uz to pratile pratile teške bolesti i ratovi (umro je tri meseca pošto je navršio 61. godinu). To je jedna vrsta neizbežnog rituala kad je reč o naučnicima Cvijićevog formata. Ne može se to izbeći ni o ovoj godišnjici jer svaka u sebi nosi aktuelnu potrebu da se u svesti zajednice oživi svest o jednom znamenitom naučniku, svojevrsnom javnom radniku, neumornom ispitivaču Balkanskog poluostrva, ideologu južnoslovenskog ujedinjenja i predsedniku SKA.

Izbegavao je da uđe u politiku. Ponude da bude ministar ili ministar predsednik odlučno je odbijao, ali je njegov uticaj na formiranje nacionalnog mišljenja u mnogim važnim pitanjima bio od velikog značaja. Možemo da žalim što na ovom nacionalnom terenu Cvijić nije ostao dosledan, kako bi se to danas reklo, na srpskom stanovištu , na stavovima iznetim u nekim svojim geopolitičkim radovima (Aneksija Bosne i Hercegovine, Geografski i kulturni položaj Srbije, Izlazak Srbije na more). Po sopstvenom priznanju, samo je u nekoliko mahova uticao na spoljnu politiku Srbije.

Šta je i danas fascinatno kada govorimo o Cvijiću? Pre svega, podatak da je on blizu 40 godina obilazio Balkansko poluostrvo, obišao Malu Aziju naspram Dardanela, Krim i južnu Rusiju, južne Karpate, skandinavske fjordove (čak do Trondhajma), Siciliju, skoro celu Italiju, nekadašnji Austrougarsku, Nemačku. Putovanje u jugozapadnu i južnu Francusku, krajem aprila 1925, poslednje je u njegovom „plodnom i napornom životu“. Na tim putovanjima je proučavao različite prirodne fenomene i pojave i za to njegova bibliografija obuhvata raznovrsne oblasti: geomorfologija, hidrografija, tektonika, kraške, glacijalne, abrazivne i fluvijalne karakteristike Srbije, i većeg dela Balkanskog poluostrva. Cvijić je samo o kraškim predelima objavio 55 radova, dajući originalni prinos svetskoj nauci, čime je stekao laskavo priznanje osnivača kraških studija. Uveo je u svetsku naučnu terminologiju srpske reči: uvala, kraško polje, hum, ponor, dolina, jama i dr., koje su opšteprihvaćene i do danas u upotrebi. Prvi je dokazao da je ledeno doba zahvatilo i Balkansko poluostrvo a glacijalne tragove najpre našao na Rili.

Stigao je i da se bavi postankom balkanskih planina i jezera („Atlas jezera Makedonije, Stare Srbije i Epira“, 1902, koji čine 10 karata), kriptodepresija, geografije i geologije Makedonije i Stare Srbije, jezerske plastike Šumadije, za koju veli da je njegov najbolji rad, brojnih pećina u Srbiji...

Jedinstvena sinteza

Zahvaljujući Cvijiću, Balkansko poluostrvo je bilo geografski najsvestranije proučena oblast na svetu, a on, po mišljenju stranih geografa, među ispitivačima Balkana na prvom mestu (Penk, De Marton, Daneš).

- Cvijićeve “Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije“ (1906, 1911) u tri toma velikog formata, na 1272 strane, rezultat su višegodišnjih terenskih istraživanja. To je u našoj sredini jedinstvena sinteza regionalne i istorijske geologije, petrografije, geotektonike, glaciologije, limnologije, karstologije, antropogeografije, etnografije, sociologije i istorije. Toliko nauka, a samo jedan autor! - kaže akademik V. Jović.

I druge dve sinteze, antropogeografsko delo „La Peninsule balkanique. Geographi humaine“ (Armand Colin, Paris 1918), srpsko izdanje „Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje“ (1922) i „Psihički tipovi Južnih Slovena“ (1931) i dvotomna „Geomorfologija“ (1924, 1926) doprinele su da se o njemu govori kao vodećem balkanologu prve polovine prošlog veka.

Izlaskom iz štampe druge knjige „Geomorfologije“ Cvijićev život se ugasio. Srpska nauka je u tom trenutku ostala bez svog stožera i moralnog autoriteta. Istraživači Cvijićevog dela izračunali su da ono iznosi 10.640 strana. Ne možemo a da se ne složimo s ovim duhovitim zaključkom: „Kada se sagleda Cvijićev stvaralački opus, onda se može pomisliti da je bilo više Cvijića“. Cvijić je rekao za Jovana Skerlića da je stvaran vekovima. Književni kritičar Petar Džadžić kaže da se i za „lozničkog Jovana“ može reći „da je stvaran vekovima“, dodajući: „I kao da je stvarao vekovima, toliko je uradio“.

Mada se o Cvijiću pisalo više nego i o jednom drugom srpskom naučniku, naša kulturna javnost još nedovoljno zna o njegovoj ličnosti, naučnom delu, a pogotovo o nacionalno-političkom radu, koji će u naše vreme sigurno trpeti najviše kritike. Kao i njegova idealizacija jedinstva Južnih Slovena.

Miloslav Rajković

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"