TEMA BROJA - Jovan Cvijić

SANU u spomen svom predsedniku

O delu bez predrasuda

Sto pedeset godina od rođenja, ime Jovana Cvijića, gotovo mitskog srpskog naučnika, profesora geografije, rektora Univerziteta u Beogradu i predsednika Srpske kraljevske akademije izgovara se s ponosom i poštovanjem. Neko je primetio da nema urbanog mesta u Srbiji a da nema ulicu s Cvijićevim imenom. Dvanaestak osnovnih i srednjih škola, od Prijedora do Štrpca podno Šare, i jedan naučni institut, nazvano je po velikanu iz Podrinja. Njegov lik se nalazi na novčanici od 500 dinara. Verovatno je to jedinstven primer u svetu da je lik geografa na nacionalnoj novčanici. Tako je Cvijić uz Dositeja, Vuka, Pančića, Teslu Pupina i Andrića najprisutniji u svakodnevnom životu našeg čoveka.

Na dan njegovog rođenja, 12. oktobra po novom kalendaru, Srpska akademija i njen Geografski institut organizuju međunarodni skup „Vek i po od rođenja Jovana Cvijića“. Današnji srpski besmrtnici imaju kabinete u zdanju koje je sagrađeno kada je Cvijić bio na čelu Akademije. I sa ovog skupa, kao i sa prethodnih, u raznim prilikama, kao što su bile tridesetogodišnjica i pedesetogodišnjica smrti, ili stogodišnjica rođenja biće objavljen „Zbornik radova“ za koji su referati već napisani.

Prvi je otkrio tragove ledenog doba na Balkanu (Lednička jezera na Rili)

Nažalost, Akademija još nije izdala njegovu prepisku, niti njegovu drugu zaostavštinu u svom arhivu (rukopisi, recenzije njegovih radova u inostranim časopisima, agencijski i novinski izveštaji o njegovom javnom radu pre i posle Prvog svetskog rata).

Toliko toga je već rečeno o Cvijićevom delu, njegovom društvenom i političkom radu, njegovoj ličnosti i karakteru, ali to delo kao i svako drugo podleže stalnom preispitivanju. Nekoliko kritičkih ogleda (V. Stojančević, P. Džadžić, D. Jeremić o Cvijiću kao misliocu, A. Grubić u komentaru drugog izdanja Geomorfologije I, B. Jovanović), u obilju „panigiričke“ literature, upravo govori i o drugačijim pogledima na Cvijića.

Čuvati se gorodosti

Sam Cvijić kao da je amnestirao potonje kritičare kada je ovako mislio o svom naučnom radu (1924): „...U koliko iz veće istorijske daljine bude posmatran moj rad od strane boljeg naučnika, moći će se i bolja ocena dati. Ali, ističe, ja nikada ne zaboravljam ovo: kad se uzmu dugi razmaci vremena, sve su istine privremene. Mi smo se svi u nauci penjali jedni drugima na ramena. Ničega se više ne treba čuvati od gorodosti“.

- Napredak u svim naukama i vremenska distanca nameću da se ponovo razmotri njegov značaj za mnoge nauke kojima se bavio: fizičku geografiju (geomorfologija, glacijacija, speleologija, limnologija), geologiju (geotektonika, regionalna geologija), antropogeografiju, demografiju, proučavanje naselja, političku antropogeografiju, etnologiju - kaže akademik Vidojko Jović, predsednik organizacionog odbora konferencije o Cvijiću.- Zbornik predstavlja novi, savremeni pogled na Cvijićevo obimno delo, koji uključuje njegov neprolazni doprinos nauci i promene u odnosu na njegovo vreme koje su nastale detaljnijim i obimnijim istraživanjima.

U monografija o Cvijiću dat je, između ostalog, osvrt na društvenu i političku aktivnost J. Cvijića za vreme Prvog svetskog rata i posle rata na Mirovnoj konferenciji (M. Radojević) i obuhvaćen celokupni Cvijićev opus u nekoliko nauka: geotektonika, hidrologija, geomorfologija, etnologija, njegov rad u Srpskom geografskom društvu (S. Stanković) i Akademiji (S. Božić)… Prvi put će se u jednoj spomenici posvećenoj Cvijiću naći izbor iz njegove veoma bogate prepiske, vođene na više jezika, i određene stranice iz sačuvanih beležnica koje pokazuju njegov način rada i razmišljanja pri terenskim istraživanjima.

Njegov Geografski fakultet dočekuje s topedesetu godišnjicu s jednom novom strukturom. „Geografski zavod koji je Cvijić osnovao 1893. godine pri Velikoj školi izrastao je u Geografski fakultet koji danas ima pet studijskih grupa: geografiju, demografiju, životnu sredinu, turizam i prostorno planiranje. Geografija je najstarija, a zatim, prostorno planiranje. Fakultet je već u martu popunjen maturantima što znači da nešto vredimo u Srbiji“, kaže Stevan M. Stanković, profesor emeritus ovog fakulteta, pisac popularne knjige „Jovan Cvijić darovita i osećajna duša“.

Stanković ovim povodom podseća da je Cvijić tri puta u naučnoj karijeri pomerao granice nauka kojima se bavio:

- Prvi put u oblasti karsta, drugi put u domenu glacijacije. Njegovi bečki profesori mislili su da je ledeno doba bilo samo u Alpima, a Cvijić im posle jednog putovanja po istočnoj Srbiji odgovara da je sa vrha Midžor na Staroj planini gledao bele kape Rile. Krajem XIX veka odlazi u južnu Bugarsku i na Rili pronalazi 32 cirka, udubljenja u kojima su u vreme ledenog doba postojali lednici, i 102 „gorska oka“, lednička jezera. Treći put pomera granicu svetske nauke iz sasvim drugačije discipline - antropogeografije. Cvijić je antropogeografiju smatrao najvažnijim delom geografije zato što se ona bavi sveukupnim odnosom prirode i čoveka, prirode i ljudskog društva u najširem smislu. On otkriva u tom odnosu direktne i indirektne uticaje, spoljašnje i unutrašnje veze, odvajanje i prožimanje, sinhrono i asinhrono, zonalno i azonalno. Sve nam se to i danas javlja u bezbroj primera i slučaja.

Istražujući poreklo seoskih naselja i stanovništva Srbije, Stare Srbije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, Cvijić je sa saradnicima ispitao 780.000 ljudi. Prikupljena je ogromna građa. „Danas se ponovo suočavamo s talasom migracija, koje treba istražiti, najpre one prisilne, za vreme Drugog svetskog rata i poslednjih sukoba na tlu Hrvatske (tokom operacije etničkog čišćenja Kninske krajine 'Oluja', s Kosova i Metohije posle NATO bombardovanja i američke okupacije, a onda ove evropskog i svetskog značaja - veli Stanković. Svakodnevno se reke izbeglica sa Bliskog i Srednjeg istoka, roga Afrike i Libije slivaju na Balkan ili obale Italije. Najveći deo njih preko Srbije nastoji da se domogne Nemačke i skandinavskih država. Jovan Cvijić ih je prosto predosećao. Jer ljudi u potrazi za boljim životom, za mirom, za uslovima u kojima će moći da stvaraju napuštaju rodnu grudu.

Nedovršene etnološke teme

Iako je po naučnoj vokaciji i obrazovanju geograf, Cvijic je nesporno u srpskoj nauci, a moglo bi se kazati i u čitavoj balkanistici, začetnik etnografskih i etnoloških istraživanja. O Cvijiću kao utemeljivaču “nauke o narodu”, dr Dragana Radojičić, direktor Etnografskog insituta SANU, veli:

- Cvijićeva ključna uloga u markiranju etnologije kao obrazovne i naučne discipline u Srbiji - od “nauke o narodu” do savremenih antropoloških radova - nesumnjiva je i nesporna, uprkos tome što je izazvala brojna ukrštanja pera i sučeljavanja opozitnih stavova brojnih naučnika i stručnjaka različitih generacija i profila. Njegova delatnost pada u vreme kada se etnologija u nas i u svetu tek formirala kao nauka, a antropogeografska škola, čiji je on nosilac, obeležila je početke razvoja etnologije kao nauke u Srbiji.

Teme koje su zaokupljale J. Cvijića pripadaju “klasičnoj etnologiji (kulturni pojasevi, migracije, materijalna kultura, posebno izgled naselja, odevanje, privreda, pa i psihički tipovi)”. Bez obzira na polemičke stavove i disparatne tonove, još uvek se u našoj nauci sagledava i analizira sveobuhvatni opus Cvijićev i njegov značaj za antropogeografiju i etnologiju Balkanskog poluostrva, posebno za pitanja migracija i stanovništva, tipologije i klasifikacije naselja, najvažnijih kulturnih pojaseva i zona civilizacija, rekonstrukcije tipova balkanskih kuća, privredne delatnosti balkanskih naroda, pri čemu se najviše spori oko psihičkih tipova i varijeteta naroda.

Potrebno je naglasiti, podvlači dr Radojičić, da je Cvijić sebe smatrao geografom, i to fizičkim geografom, ali od 1895. godine, kada je počeo da drži kurs iz etnografije na Velikoj školi, otpočinje njegov “energičan i organizovan naučni rad na ovom polju”, i napominje da je iz okrilja Velike škole etnologija podignuta na stepen univerzitetske nauke. Prvi stalni nastavnici bili su Jovan Erdeljanović i Tihomir Đorđević, naši najistaknutiji etnolozi pre Drugog svetskog rata. Oni su, zajedno sa Cvijićem, stvorili nezaobilaznu zbirku značajnih etnoloških radova - Srpski etnografski zbornik .

Interdisciplinarnost, studioznost, inovativnost i povezivanje sa međunarodnim naučnim institucijama i pojedincima svakako ostaju vredne odlike Cvijićevog rada. Međutim, dr Radojičić ukazuje da su, i posle jednog veka, mnoge teme koje je on pokrenuo ostale nedovršene. Cvijićevo nasleđe omogućava povezivanje prošlosti sa sadašnjošću i poziva buduće generacije etnologa i antropologa da se, ohrabreni njegovim primerom, oslobode dominacije jedne discipline i jednog pravca, ili slepog sleđenja naučnih trendova, te da na nov način osvetle prostore koje je on otvorio.

Istina, tokom poslednih dvadeset godina u Srbiji je došlo do vidljivog interesovanja za etnološka i antropološka znanja. Etnologija se razvila u ozbiljnu i respekta dostojnu nauku. Cvijićeva antropogeografska škola je ugašena, a da potonje generacije nisu iznedrile nov originalan pristup. Osvrt na Cvijićevo delo donosi zaključak da njegova obimna zaostavština zaslužuje novo kritičko vrednovanje i višeslojno iščitavanje, neopterećeno ideološkim teretom i površnim, pomodnim pogledima.

Jedan od onih koji Cvijićevo delo, a pre svega njegove radove o etnopsihologiji južnih Slovena, čita u drugačijem ključu i u kontekstu velikih istorijskih, društvenih i demografskih promena, jeste i dr Bojan Jovanović, naučni savetnik Balkanološkog institute SANU. Na meti Jovanovićeve kritike je Cvijić kao geopolitičar i Cvijićevo jugoslovenstvo kao svojevrsno falsikovanje naučnih rezultata, ideološko i političko u njegovom delu. Naravno i njegovi psihički tipovi, koji su odražavali etnografsko stanje početkom dvadesetog veka. A od tada se mnogo toga promenilo.

Jovanović veli da je osnivač naše naučne etnopsihologije “iako ne psihološki, politički idealizovao dinarski tip kao osnov novog nacionalnog, državnog i civilizacijskog zajedništva, a tumačenjem ovog tipa razvijao ideologiju jugoslovenstva”. Po njemu, Cvijić je bio neko ko je nastojao da budućnost južnih Slovena sagleda “ u okviru jednog novog nacionalnog zajedništva”, odnosno “geopolitičar i projektant jednog novog psihičkog tipa u okviru ideje i koncepcije jugoslovenstva”.

- U tom smislu i njegovi radovi, zaključuje B. Jovanović, koji se po svojoj fakturi, koncepciji i metodu odlikuju strogim naučnim postupkom, sadrže, kako je primećeno, i određene formalne karakteristike dobre političke i publicističke literature. Iako se klonio dnevne politike i učešća u stranačkim borbama, Cvijić je nastojao da svoj patriotizam iskaže odnosom prema političkim idejama koje su imale i dugoročni značaj po srpski narod.

M. R.

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"