TEMA BROJA - Jovan Cvijić

Pismeni zadatak na ispitu zrelosti

Pravci srpske književne pojezije

U zaostavštini J. Cvijića u Akademijinom arhivu čuva se i prepis njegovog pismenog zadatka iz srpskog jezika i književnosti na velikoj maturi, 1884. godine, pod naslovom Pravci srpske književne pojezije , kojima su najbolji predstavnici Ivan Gundulić, Lukijan Mušicki i Branko Radičević, s podnaslovom: “veza njihove pojezije sa stranom književnom i narodnom usmenom; glavna sadržina, književni oblik, stih i jezik njihove pojezije” ( 14.460 I – 8). Smatramo da je ova godišnjica pravi povod da sadašnjim maturanatima bude predočen pismeni sastav na ispitu zrelosti jednog od najvećih srpskih naučnika. Kako je jedan “prirodnjak” pisao o jednoj čisto književno-istrijskoj temi i dao vertikalu srpskog pesništva novog veka.

Cvijić je za sastav od profesora Momčila Ivanića dobio odličnu ocenu.

Možemo se pitati otkud njegovo interesovanje za dubrovačku književnost? O tome je ostavio traga u kratkom autobiografskom spisu “Iz uspomena i života”. Na jednom mestu kaže da je u VI i VII razredu, naveden biološkim člancima, uzeo čitati i ostale članke iz Glasnika Učenog društva i Rada Jugoslavenske akademije”, a u beogradskoj Čitaonici “naišao” na časopis Slovinac koji je izlazio u Dubrovniku, koji ga “začuđivao” jer je iz njega saznao za “narodne veze sa zapadnim krajevima” o kojima je iz istorije literature “samo nešto slutio”.

A na drugom mestu veli da se u Beogradskoj gimnaziji dobro i “pregledno” predavala srpska literatura, ”s isticanjem svih važnijih literarnih pojava, osobito dubrovačke literature” (Sabrana dela, knj. 9, 1996:33-34). Živo se sećao predavanja Andre Nikolića o Dositeju i uslovima pod kojima se “razvijaju književnost i civilizacija”. Cvijić je za sastav od profesora Momčila Ivanića dobio odličnu ocenu. Donosimo ga u izvornom obliku i verovatno dosad nije bio poznat javnosti:

Uticaji Italije

- Posle propasti srpske samostalnosti i državnog života (1459), propala je i stara literatura kojoj je centar bila Raška, a na drugome kraju našega naroda, u Dalmaciji, razvila se nova književnost sa svim nezavisno od stare. Pravac naše književnosti ove dobi, suprotan je pravcu stare za to, što se stara književnost pisala po ugledu na Vizantiju, a dubrovačka ili dalmatinska po ugledu na Italiju. U ovo vreme Italija je bila najprosvećenija zemlja u Evropi. U njoj se tada zbivaše onaj važan događaj u istoriji - renesans. Osim toga trubadurska pojezija koja je cvetala na jugu Francuske, u Provansu, u XIII veku, a pri kraju XIV sa svim umukla, bude prenesena u Italiju, gde je imala svoje najbolje predstavnike u Dantu, Petrarci, Tasu itd. Svi ovi pesnici pisali su narodnim jezikom, kao i francuski trubaduri u Provansu.

Sa geografskog svojeg položaja, što su stešnjeni na usko primorje jadranskog mora planinskim vencem, koji polazi od planine Žljeba, a završuje se na Dinaru - Dubrovčani su upućeni bili jedino na trgovinu, jer im je zemlja brdovita i nerodna. A bliža zemlja s kojom su mogli stupiti u trgovinske odnošaje, koja bi i mogla biti od Italije. Tako su, dakle, Dubrovčani stupili u trgovačke veze sa Italijom, poprimili mnogo koje čega od nje, pa i pravac trubadurske pojezije. Ova pojezija započela se u Dalmaciji još u drugoj polovini XV v., a do kulminacije svoje došla je pri kraju XVI veka pojetičkim radovima Ivana Gundulića (očigledno greška u prepisu, Gundulić je umro 1638 - nap. prir.). On i njegova družina isprva su samo prevodili ili prerađivali pojedina dela italijanskih pisaca a i u svojem najglavnijem epskom spevu, „Osmanu“, Gundulić se ugledao na klasične pesnike italijanske, a mogu se naći mestimice paralele i sa grčkim i rimskim klasicima: Omerom, Ovidom, Vergilom itd. Prema tome, pravac Gundulićeve pojezije možemo vezati, sa svim pouzdano, sa pravcem trubadurske pojezije u Italiji.

Gundulić, kao i ostali pesnici dubrovačke epohe, nije se oslanjao na narodnu pojeziju, ma da se iz nekih njegovih stihova u “Osmanu” vidi da je i s njom poznat. Po obliku književnom prvi pojetički radovi Gunudulićevi dramski su, ali docniji radovi njegovi, naročito najvažniji spev njegov „Osman“, spadaju u epsku pojeziju. Dakle, Gundulić je epski pesnik. Po sadržini prvi su mu radovi raznoliki, ima ih pobožnog karaktera, ali njegov najvažniji spev „Osman“, koji mu je i ovekovečio ime u srpsko-hrvatskoj književnosti, opeva borbu između hrišćana i Turaka, i pogibiju truskog sultana, ubijenog u metežu janičarskom (1621. g.).

Jezik mu je, kao i cele dobi, narodni, i, što je vrlo važno, štokavski. Peva u osmercu.

Pomenuli smo kod Gundulića, kako su u Italiji u XV veku čitani i prevođeni klasični pisci grčki i rimski, i kako se izvršio onaj važan pojav u istoriji evropskoj: renesans ili preporođaj nauka i umetnosti. U XVI veku udare drugim pravcem, stanu imitovati klasičnim piscima. Ovo se najintenzivnije opažalo u francuskoj literaturi, a malo slabije i u drugim literaturama evropskim. Ovaj pravac naziva se psevdoklasični. Da je zaista teško bilo, ili gotovo i nemogućno, nakalemiti na evropske literature misli klasičnih i evropskim jezicima iskazati teškoće klasičnih i imitivati ih, sa svim je jasno. Oblik stiha, ton pesnički i jezik sa svim su nenarodni, prema tome i karakteristika celog pravca morala je biti zastajalost i ukočenost. Eto, takav pravac unosi Lukijan Mušicki u našu književnost.

Da li je Lukijan Mušicki bio poznat s narodnom pojezijom i da li se oslanja na nju? Kad uzmemo na um, da je on kao profesor opominjao svoje đake, da kupe narodne pesme (kao što Vuk priča), i da je docnije i sam pomagao Vuku, i kupio narodne pesme u svojoj okolini, jasno je da ih je poznavao. Ali, pored svega toga, Lukijan se nije ni malo oslanjao na narodnu pojeziju, jezik mu je rusko-slovenski, a oblik: latinski heksametar.

Lukijan je lirski pesnik a najviše je pisao oda, u kojima iskazuje naročito svoja patriotska osećanja, i ističe ime, veru i jezik narodni.

Branko i Njegoš

Vuk je izneo narodni jezik, dao mu potpuno fonetski pravopis i, izdavši na svet narodne umotvorine, položio temelj umetnoj književnosti na narodnom osnovu, a Branko sa Njegošem oplemenjava našu književnost, oslonivši je na narodne umotvorine.

Pa da li se taj pravac Brankove pojezije može vezati sa pravcem u stranim književnostima? U ovo vreme u zapadnoj književnosti bejaša postala nova struja, koja je htela, da ispita ono što je narodno, da pozna svoj objekat. U Germaniji bejaše Grim osnovao germansku istorijsku školu, koja je radila u tom pravcu, a po ugledu na Nemce osnova se i slovenska istorijska škola kojoj su najbolji prestavnici bili Dubrovski i Kopitar. Ova škola stavila je sebi za zadatak, da izdaje sve ono što imaju orginalnoga slovenski narodi. Vuk stupa u dodir sa Kopitarom, koji ga prvi i pokreće da kupi narodne umotvorine, te tako možemo posredno vezati pravac Brankove pojezije, osnovan na narodnom, sa pravcem nemačke književnosti. Ali glavni podsticaj, glavni impuls, Branko je dobio od narodne pojezije, kao što se jasno vidi poređivanjem narodne pesme: „Željno i čedno momče“ s Brankovom “Devojka na studencu”. Kao rezultat sveg ovoga mogli bismo navesti da Branko sa Njegošem polaže temelj ovom pravcu na osnovi narodnih umotvorina i vezuje s tim pojeziju narodnu s književnom.

Jezik Brankov čist je kao suza i narodni. On dobro poznaje i zgodno upotrebljuje sva tri dijalekta.

On je lirski pesnik, a opeva miline ovoga sveta: ljubav i veselje, ili čežnju i tugovanje za njima.

Jovan Cvijić

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"