MIKOLOGIJA

Pripremio: I. Hadžić

Nova vrsta gljiva za Srbiju

Navika iz Ledenog doba

Među zanimljivim vrstama gljiva, gastronomskim poslasticama, posebno mesto zauzima rod Morchella, čiji se predstavnici kod nas, bez ulaženja u specifičnosti vrste, svi odreda zovu smrčak, šmrljak i žmirak.

Osnovna vizuelna karakteristika smrčaka je u tome što je kod svih kapica kupasta ili valjkasta, maslinasta ili svetlooker, sva u jamicama poput pčelinjeg saća ili izbrazdana paralelnim uzdužnim rebrima. Ove gljive rastu na beloj cevastoj dršci, isključivo u toku ranog proleća, u grupama ili pojedinačno, u četinarskim ili listopadnim šumama, kao i na livadama, pored reka, u voćnjacima, a ponekad na sasvim bizarnim mestima kao što su ulične žardinjere, smeće, mesta gde su bili šumski požari (ne stariji od nekoliko godina), pesak i sl. Mikolozi tvrde da su današnji smrčci naviku da rastu samo u rano proleće stekli u vreme Velikog ledenog doba, perioda koji je trajao oko pola miliona godina. Gljive su se prilagodile surovim hladnoćama, hvatajući kratke trenutke otopljavanja snega, rastući skoro iz zaleđene zemlje. (I danas ponekad imamo susret snega i smrčaka koji se pojavljuju dok još traje zima).

U nauci o gljivama navodi se podatak da u rodu Morchella postoji oko tridesetak vrsta. U Srbiji i Crnoj Gori do sada je registrovano 6 vrsta i 6 varijeteta. Jedna od poslednjih je Morchella steppicola , vrsta koja je otkrivena u Srbiji 27. marta 1995. Susret sa ovim smrčkom, nama donedavno nepoznatom vrstom, dogodio se neočekivano u rano proleće kada su potpisnik ovih redova i njegov pijatelj, gljivar Mario Ileš, išli pešačkom stazom preko zemljane pokrivke atomskog skloništa na Novom Beogradu. Pored staze, i na samoj stazi, rasli su neobični smrčci za koje je Ileš u prvi mah pomislio da su osta ci nečije zimnice - bačeni karfiol - zbog čega je počeo glasno da negoduje. Brzo smo shvatili da nije reč o prosutoj zimnici već o susretu s nama nepoznatom vrstom smrčaka, sa smrčkom čija je skoro valjkasta kapica bila neuobičajeno lavirintski naborana: prorasla zbijenim crvolikim naborima.

Smrčci iz 1995. godine s Novog Beograda Smrčak iz 2014. godine iz Subotice

Razrezali smo gljivu po dužini na pola i ponovo se našli pred nepoznanicom: karakteristična smrčkovska šuplja kapica i drška na „novobeogradskoj“ vrsti bili su skoro ispunjeni smrčkovskim „mesom”.

Presek Morchella steppicola	Presek Morchella vulgaris

Koju vrstu smrčka smo našli, nismo znali. Trebalo je da prođe cela godina da bismo odgonetnuli tajnu imena novog nalaza. Naime, autoru ovog teksta do ruku je došla jedna mađarska ilustrovana knjiga o gljivama u kojoj je bio prisutan i „naš” smrčak. Gljiva je u knjizi bila predstavljena kao Morchella steppicola . Došavši do ovog važnog podatka, nastavili smo da tragamo po gljivarskoj literaturi da pronađemo kompletnu informaciju. U međuvremenu saznali smo da je ovu vrstu prvo naučno opisala poznata ukrajinska naučnica, mikolog Marija Vasiljevna Zerova, 1941. godine.

Dvadesetak godina posle novobeogradskog nalaza, tačnije 12. marta 2013. godine, gljivari Novosadskog gljivarskog društva postavili su na sajt Foruma o biološkoj raznovrsnosti Srbije smrčak koji su nazvali samo po rodu Morchella sp. Videvši fotografiju na sajtu, jasno mi je bilo da je reč o vrsti Morchella steppicola pa sam o tome obavestio nalazače iz Novog Sada.

No, vest o novoj vrsti smrčaka za Srbiju u proteklom periodu, autor ovog teksta publikovao je na nekoliko mesta: u knjizi Gljive, životinje koje ne hodaju (2007), u spisku eksikata (osušenih primeraka gljiva) koje je predao Prirodnjačkom muzeju u Beogradu (2009), u knjizi Atlas gljiva i internacionalni rečnik narodnih imena gljiva (2013), u kojoj je vrsti dato srpsko ime stepski smrčak .

Kapica s jamicama Kapica s vertikalnim naborima Kapica s lavirintskim naborima

( Morchella esculenta ) ( Morchella elata ) ( Morchella steppicola )

Po informacijama koje posedujemo, u protekle dve prolećne sezone stepski smrčak je prilično često nalažen na prostoru od obronaka Fruške gore, beočinskih zapuštenih pašnjaka (parloga) do Subotice. Prisustvo ove vrste na našem terenu posredno govori o uticaju stepske klime i vegetacije na severne delove Srbije sve do Novog Beograda.

Inače, Morchella steppicola pronađena je u Ukrajini, Rusiji, Kazahstanu, Uzbekistanu, Turkmestanu, Tadžikistanu, Moldaviji, Slovačkoj, Nemačkoj, Mađarskoj i, eto, 1995, u Srbiji.

Tekst: I. Hadžić

Fotografije: I. Hadžić, Željko Žižak, Jožef Dožai

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"